Fiscaal populisme: waarom de communicatie over belastingbeleid veel beter moet

Het zijn de plekken in de Tweede Kamer die de gemiddelde Nederlander niet vaak ziet: de commissiezalen. Naast de welbekende plenaire zaal speelt het werk van onze parlementariërs zich vooral hier af. Deze commissiezalen zijn vaak het toneel van debatten die het nieuws niet gaan halen. Ze zijn vaak gortdroog, technisch en procedureel, maar zeker niet minder belangrijk dan het werk in de plenaire zaal. Een aanzienlijk deel van deze commissiedebatten wordt nogal slecht bezocht, zowel door bezoekers als door Kamerleden. De belastingdebatten zijn hier vaak een sprekend voorbeeld van, met vaak maar een handjevol aanwezige Kamerleden en weinig publieke belangstelling.

Op het eerste gezicht lijkt dat vreemd, het heffen van belasting is voor een overheid namelijk een gigantisch beleidsinstrument. De Belastingdienst haalt in Nederland een enorme hoeveelheid geld op die gebruikt wordt om belangrijke taken zoals onderwijs, veiligheid en zorg te financieren. Daarnaast hebben belangrijke onderwerpen zoals herverdeling, kansengelijkheid en het bedrijfsleven direct te maken met belastingheffing. Toch zijn er veel redenen waarom politieke partijen geen mensen naar dit soort debatten sturen. Belastingbeleid is vaak complex en goed parlementair werk op zulke technische onderwerpen levert paradoxaal genoeg niet bepaald electoraal succes op. Er zijn ook maar weinig Kamerleden die de lastige wetgeving en beleidskeuzes echt in de vingers hebben.

In de samenleving zit het helaas niet veel beter met de kennis over het belastingbeleid. Veel Nederlanders hebben geen idee hoe die belasting op hun loon, spaarrente of erfenis nou precies in elkaar steekt. Toch spelen belastingen een grote rol tijdens verkiezingen, zie bijvoorbeeld de discussie rondom de hypotheekrenteaftrek. De beperkte kennis over belastingen is een gevaarlijke combinatie met de grote rol die het speelt wanneer we onze stem bepalen. Dit laat veel ruimte voor populisten om desinformatie en onderbuikpraat te verspreiden over belastingmaatregelen die juist een geïnformeerde discussie en nuance verdienen.

De gebrekkige kennis over het belastingstelsel is natuurlijk niet alleen een Nederlands fenomeen. Ook in de VS is het een probleem dat al een tijd speelt. Stefanie Stantcheva, hoogleraar politieke economie aan Harvard, deed in 2021 onderzoek naar de kennis over de inkomstenbelasting en erfbelasting onder Amerikanen en hun onderliggende overtuigingen over deze belastingen. In haar onderzoek keek zij specifiek naar wat mensen weten over factoren als bijvoorbeeld het belastingtarief, de grenzen van de belastingschijven en de gemiddelde belastingdruk voor een doorsnee gezin. Hoewel veel Amerikanen aangaven verstand te hebben van de belastingheffing op hun inkomen en erfenis, lieten de resultaten iets anders zien. De meeste Amerikanen hadden het belastingtarief zelf nog wel redelijk scherp maar bij vragen over verdere details over het belastingsysteem gingen ze de mist in. Bij de erfbelasting werd de vrijstellingsgrens bijvoorbeeld hevig onderschat en het aantal mensen die erfbelasting moeten betalen, werd juist enorm overschat. Bij de inkomstenbelasting werd de ondergrens van de hoogste belastingschijf te laag ingeschat en de gemiddelde belastingdruk weer te hoog ingeschat. Mensen hebben dus vaak een heel ander idee van hoe het belastingsysteem in elkaar steekt dan hoe het in werkelijkheid is. Ook de opvattingen over de onderliggende redenen van een bepaalde belasting liepen sterk uiteen.

Wanneer we weer teruggaan naar Nederland zijn er wel parallellen te trekken met de situatie in de VS. Ook in Nederland hebben mensen namelijk maar een beperkte kennis van het belastingbeleid en daar kunnen de populistische krachten in de samenleving zichtbaar gebruik van maken. Een goed voorbeeld van dit fiscale populisme is de discussie over de erfbelasting in Nederland. Net als in de VS hebben veel Nederlanders maar beperkte kennis over hoe deze belasting precies in elkaar steekt. Ook de onderliggende redenen waarom deze belasting er überhaupt is zijn bij veel Nederlanders onbekend. Wanneer er op sociale media en in talkshows dan dingen over de erfbelasting beweerd worden die vooral op emoties en onderbuikgevoelens inspelen en niet op de feitelijke situatie dan lopen veel Nederlanders in de val van dit fiscaal populisme. Door de emotionele en meestal slecht geïnformeerde discussie rondom erfbelasting kunnen we op dit moment geen hoognodig maatschappelijk debat hebben over dit belangrijke onderwerp. Door het vergrijzen van de babyboomers gaan er de komende decennia namelijk grote stromen aan erfenissen op gang komen wat het belang van de erfbelasting in de belastingmix onderstreept. Dit lokt vragen uit over hoe zwaar je erfenissen eigenlijk wil belasten, hoe zwaar je verschillende soorten belastingplichtigen wilt belasten en welk bedrag je van erfbelasting wil vrijstellen. In deze discussie moeten zaken als ongelijkheid en intergenerationele mobiliteit ook worden besproken. Deze discussie kan alleen maar plaatsvinden wanneer we als samenleving op een gelijk speelveld zitten qua feiten en ons niet laten gijzelen door fiscaal populisme.

Een andere vorm van fiscaal populisme is de discussie rondom de hypotheekrenteaftrek. De hypotheekrenteaftrek is een maatregel die afgelopen verkiezingscampagne vrij onverwacht in de schijnwerpers kwam te staan. Steeds meer politieke partijen zijn over dit onderwerp van standpunt gewisseld door de verhittende effecten op de woningmarkt en het belastingvoordeel voor huiseigenaren. Hierdoor willen steeds meer partijen de hypotheekrenteaftrek afbouwen, gecompenseerd met een brede lastenverlaging voor huishoudens, bijvoorbeeld via de inkomstenbelasting. Er waren helaas ook politieke partijen die de kosten van het afbouwen van de hypotheekrenteaftrek voor huishoudens opbliezen door gebruik te maken van onrealistische cijfers. Ook verzwegen die partijen de lastenverlichtingen die door de tegenstanders van de hypotheekrenteaftrek werden voorgesteld. Ook dit soort fiscaal populisme kan ertoe leiden dat sommige mensen niet stemmen op basis van feiten en een onderbouwde mening maar op basis van verkeerde cijfers en onderbuikgevoelens.

De volgende stap is om te gaan kijken naar een oplossing voor dit probleem. En die oplossing begint bij goede en duidelijke communicatie over belastingbeleid. Dat klinkt als een voor de hand liggende oplossing maar in de praktijk lijkt dit nog best lastig om uit te voeren. Kijk bijvoorbeeld naar de Belastingdienst, waar ze het maar niet voor elkaar krijgen om hun brieven in normaal Nederlands op te stellen. Er zijn veel partijen die een rol spelen bij de communicatie over belastingen, denk bijvoorbeeld aan de Belastingdienst, de media en het onderwijs. Hoewel zij veel goede intenties hebben blijft de communicatie vaak gefragmenteerd. Daarom is het een beter idee om hier een afdeling op het Ministerie van Financiën expliciet verantwoordelijk voor te maken. De prestaties en het beleid van deze nieuwe afdeling zullen ook direct aan de Tweede Kamer gerapporteerd moeten worden. Goed afgestemde communicatie over belastingbeleid zal ervoor zorgen dat mensen betere kennis hebben van de technische aspecten van bepaalde belastingen maar ook van de onderliggende redenen van deze belastingen. Dit maakt mensen niet alleen minder vatbaar voor fiscaal populisme maar het zal ook veel problemen bij de Belastingdienst oplossen. Er zijn genoeg voorbeelden waar goede communicatie over dit onderwerp echt effect kan hebben, zoals de items die Arjen Lubach maakte over de erfbelasting of de hypotheekrenteaftrek.

De centrale verantwoordelijkheid voor het communiceren van belastingbeleid heeft zoals eerder gezegd gevolgen voor meerdere partijen. De Belastingdienst zal een externe helpende hand krijgen om hun gebrekkige communicatie op orde te krijgen, waardoor zij zich meer kunnen gaan richten op problemen zoals de ICT. Ook is een hoger kennisniveau bij belastingplichtigen goed nieuws voor de Belastingdienst door kwalitatief betere aangiftes en een hoger doenvermogen bij belastingplichtigen. De media zullen ook geholpen zijn door deze oplossing omdat de nieuwe afdeling bij het Ministerie van Financiën aan de ene kant zelf veel betere publieksvoorlichting verzorgt en aan de andere kant de media veel actiever kan voorzien van goede informatie. De media hebben dan natuurlijk ook een rol door zelf ook meer en beter over dit soort onderwerpen te gaan berichten. Het onderwijs is ook beter af door deze nieuwe oplossing doordat zij voorzien worden van beter lesmateriaal over dit onderwerp. Hierdoor wordt het makkelijker om belastingbeleid, een onderwerp wat toch nog vaak blijft liggen in de economieles, te behandelen. Ten slotte ligt er ook een grote verantwoordelijkheid bij de politiek. Politieke partijen zullen zich moeten gaan realiseren dat fiscale onderbuikpraat leuk is voor het electorale gewin op de korte termijn maar dat het onze democratie op de lange termijn verzwakt. Laten we verschillen van opvattingen over ons belastingstelsel maar laten we dat ook doen op basis van dezelfde feiten. Uiteindelijk zijn we daar als samenleving meer bij gebaat.