Extreemrechts Italië maakt handig gebruik van de Europese Unie

De Italiaanse regering heeft de Europese Commissie volledig overvallen met het akkoord met Albanië over de opvang van bootmigranten. De beslissing is tekenend voor de tegenstrijdige aanpak van de ruim een jaar geleden gekozen premier Giorgia Meloni.

Aan de ene kant doet de uiterst rechtse premier alles aan een goede verstandhouding met Brussel, aan de andere kant vaart ze een geheel eigen koers. Met de grote winst van haar Fratelli d’Italia (Broeders van Italië) – eenvijfde van de stemmen – leek Rome een anti-Europese koers te hebben ingezet. 

Het laatste waar de EU op zit te wachten is een probleem met een van de grondleggers van (toen nog) de Europese Gemeenschap, laat staan een Italexit. Uittreding is een gevaar voor de EU en de eurozone en biedt een uitgelegen kans voor China en Rusland.

Maar geen zorgen. Italië heeft de Chinese Zijderoute verlaten, waarvan het als enige EU-land deel uitmaakte. De samenwerking tussen EU-lidstaat Italië en China was vanaf het begin al moeizaam vanwege zorgen over de groeiende Chinese geopolitieke invloed. Ook zou China veel meer voordeel hebben bij het initiatief dan Italië.

De opluchting was ook groot toen de kersverse premier haar land inzake steun aan Oekraïne helemaal op de lijn hield van de NAVO, het Westen en bovenal de VS. Ook ideologisch matigde Meloni zich. De premier had – of heeft –  fascistische sympathieën, noemde ooit Mussolini als voorbeeld. In de vlag van Fratelli d'Italia staat een vlam in de kleuren van de Italiaanse vlag, die voortkomt uit het logo van een naoorlogse fascistische beweging. 

Meloni was vroeger actief voor een neofascistische beweging en hamert op familiewaarden. Hoewel ze daar niet heel consequent in is: tot voor kort woonde ze samen – opvallend in een land waar convivere ofwel samenwonen nog steeds niet echt gebruikelijk is –, maar zette onlangs haar partner de deur uit wegens seksistische uitspraken

Meloni moet kennelijk niets hebben van de fascistische etiketten en noemt  haar partij een conservatieve beweging, vergelijkbaar met de Conservatieve Partij in Groot-Brittannië en de Republikeinen in de Verenigde Staten. Met het oog op de toekomst een verstandige zet. Want wanneer het aan Meloni ligt is ze een blijver. In Italië was het tientallen jarenlang een komen en gaan van regeringsleiders in het Palazzo Chigi, het Italiaanse regeringsgebouw. Van een mediamagnaat tot een technocraat, van een komiek tot corrupte christen-democraten. 

Van andere partijen heeft de Italiaanse premier weinig te vrezen. De Lega van Matteo Salvini en de afgevaardigden van Forza Italia, de partij van de inmiddels overleden oud-premier Silvio Berlusconi, spelen steeds minder een rol. Links heeft het te druk met onderlinge conflicten om van betekenis te zijn.

Meloni’s ambities reiken verder dan haar eigen land. Na Italië wil ze de balans in de EU doen doorslaan naar rechts en verbanden sluiten met verwante partijen. Het lijkt erop dat Meloni een model aan het ontwikkelen is voor andere rechtse populisten: vrienden blijven met de EU en de NAVO op het gebied van buitenlands beleid, nationalistisch en xenofobe, wat binnenlands beleid betreft, zo schreef Der Spiegel.

Het is ook goed Brussel te vriend te houden als het gaat om de haperende Italiaanse economie, die maar niet op gang wil komen. Italië kampt met een enorme staatsschuld, een lage productiviteit, een werkloosheid van meer dan tien procent – ver boven het Europees gemiddelde – en grote tegenstellingen tussen arm en rijk en tussen Noord en Zuid.

Italia settentrionale is veruit het meest ontwikkelde en productieve gebied van het land. De industriële driehoek wordt gevormd door de industriesteden Milaan en Turijn en de haven van Genua. De Mezzogiorno, het gebied beneden de virtuele scheidingslijn die tussen Noord- en Zuid-Italië loopt, steekt daar schril bij af.

Eigenlijk is het een wonder dat Italië überhaupt als één land bestaat. De Italiaanse ‘staat’ ontstond pas in 1861, nog geen tiende van de bevolking sprak Italiaans en sindsdien is er amper een beleid gevoerd gericht op éénwording. Italianen hechten aan naasten en aan vrienden, het dorp (il campanilismo: de klokkentoren-mentaliteit) en de streek. Meer dan aan nationale gevoelens en aan gemeenschapszin. Behalve dan als het gaat om de Azzurri (blauwen), het nationale voetbalelftal.

Meloni leek zich bij haar economisch beleid weinig aan te trekken van Brussel. Ze zette ondanks alle tekorten de geldkraan open, liet weten niet van plan te zijn het begrotingstekort onder de Europese drie-procent-norm (van het bruto binnenlands product) te brengen en kondigde voor meer dan twintig miljard lastenverlagingen en loonsverhogingen aan.

Aan de andere kant schafte de premier belastingvoordelen bij het kopen van een huis af. Evenals een financiële tegemoetkoming – reddito di cittadinanza – voor werklozen en mensen met een laag inkomen, in een land dat geen wettelijk minimumloon kent.  ‘Meloni houdt de overheidsuitgaven nog scherper in het oog dan de technocratenregering van Mario Draghi’, aldus een econoom in NRC. Draghi, oud-directeur van de ECB wekte bij zijn aantreden hoge verwachtingen de Italiaanse economie weer in het gareel te krijgen maar gooide de handdoek in de ring toen zijn minderheidsregering te weinig steun kreeg. 

Wie Italië beschouwt als economisch probleemgeval vergeet de boom economico van de jaren vijftig en zestig. De sterke economische groei zorgde ervoor dat Italië zich ontwikkelde van een grotendeels onderontwikkeld agrarisch land naar een moderne industriële natie. De zevende economie van de wereld en de derde van de Europese Unie, na Duitsland en Frankrijk.

Italië is ook het land van de auto’s van Fiat en Ferrari, de luxe-chocola van Ferrero, de Parmezaanse hammen en kazen, de koelkasten en wasmachines van Zanussi, de transportmiddelen van AnsaldoBreda (onder andere fabrikant van de in Nederland geflopte Fyra-trein, die inmiddels in Italië met succes rijdt.) Daarnaast kan Italië bogen op een rijke cultuur en natuur, die jaarlijks zo’n 50 miljoen toeristen trekt.

Het succes was na de Tweede Wereldoorlog te danken aan een aanpak waar modernisering, nieuwe Amerikaanse technologie en managementstijlen en een pro-Europese houding centraal stonden en sterke economische en politieke instituties het kader vormden.

Loonstijgingen, belastingdruk maakten een einde aan het miracolo economico. Begrotingsdiscipline van de Europese Unie zou de binnenlandse vraag in de weg staan en de invoering van de euro zou voor Italië slecht hebben uitgepakt. De gemeenschappelijke munt is te duur voor Italië, wat ten koste gaat van de export. Landen als Duitsland en Nederland hebben voordeel van de euro, Italië en andere zuidelijke landen niet.

Vergrijzing is een ander probleem. Het klassieke beeld van een grote famiglia aan grote lange tafels die geniet van uitgebreide maaltijden en samen oneindige gesprekken voert, is allang achterhaald. Er worden steeds minder kinderen geboren door lage inkomens, gebrek aan toekomstperspectief, uitstelgedrag – eerst dolce vita, kinderen krijgen kan later nog wel –. Maar zeker ook omdat steeds minder Italiaanse vrouwen zin hebben in het klassieke patroon waarin de vrouw het gezin draaiende houdt.

Bureaucratie en corruptie zijn een andere sta-in-de-weg voor de ontwikkeling van de Italiaanse economie. De afgelopen jaren is er geen regering geweest die daaraan een einde wist te maken. Burgemeester Bucci van Genua wist het wel. Hij beloofde dat de in 2018 ingestorte Morandibrug over de Polcevera binnen een jaar vervangen zou worden. Het lukte. In Italië spreken ze sindsdien van de methode-Bucci. Bucci kreeg z’n brug door per decreet de lokale democratie te omzeilen en via shortcuts inspraak- en veiligheidsprocedures te schrappen, zo bleek uit een uitzending van Tegenlicht.

Het zou een voorbeeld kunnen zijn in het prikkelende boek Proeftuin Italië, geschreven door Pepijn Corduwener en Arthur Weststeijn. Zij betogen dat Italië juist het laboratorium van de moderne politiek is en een voorland voor de rest van Europa.

Alle bewegingen die aan de wieg stonden van de moderne politiek – van nationalisme tot fascisme en van de almacht van politieke partijen tot populisme – zijn in Italië tot wasdom gekomen. Mussolini greep de macht tien jaar voordat Hitler dat deed. Berlusconi introduceerde een politieke stijl die nu gemeengoed is geworden, van Macron tot Trump. Populisme viert hoogtij en de democratie staat in veel landen onder druk. De overheid geniet steeds minder vertrouwen en wordt gebrek aan daadkracht verweten. De burgemeester van Genua had er geen last van.