En het is… een centrum rechtse baby

De VVD heeft GroenLinks-PvdA uitgesloten als regeringspartner omdat die partij “niet genoeg VVD” zou zijn. In plaats daarvan wil men een centrumrechtse coalitie vormen met D66, VVD, CDA, JA21 en misschien nog een extra partij. Dat lijkt op een iets rechtsere variant van het soort regeringen dat Nederland al decennia kent. Maar partijen als JA21 schuiven de koers verder op naar de flanken, en dat belooft weinig goeds.

We hebben gezien wat er gebeurt met een partij die zich in zo’n slangenkuil begeeft. NSC heeft het geprobeerd en werd vermalen tussen partijen die vooral zichzelf wilden beschermen. Als D66 zich bij dit blok aansluit zal de partij het pispaaltje zijn van de rechterzijde: gedwongen om beleid te steunen waar ze moeite mee heeft, en aan het eind van de rit overal de schuld van krijgen. Laat de rechtse partijen het dit keer onder elkaar uitzoeken.

De vraag is wat een nieuwe “centrumrechtse” regering werkelijk zou opleveren. Want dit is precies het soort regering die we al twintig jaar hebben gehad. De grote problemen van vandaag — woningnood, stikstof, energie, migratie — zijn ontstaan of verergerd onder dit beleid. Er is weinig reden te geloven dat het nu anders zal zijn. De VVD lijkt eerder vastbeslotener dan ooit om te blijven geloven in het marktdogma dat juist de oorzaak van veel ellende is.

In de buurt van mijn dorp verrees onlangs een nieuwe woonwijk: ruim opgezet, groen, en gevuld met dure woningen. Precies waar de markt om vroeg en waar beleggers aan konden verdienen. Maar met ander denken — meer gericht op het algemeen belang dan op rendement — hadden daar twee keer zoveel betaalbare huizen kunnen staan. De wachtlijsten waren opgelost, starters hadden eindelijk kans gehad. Het is een gemiste kans, exemplarisch voor het falen van marktwerking in de volkshuisvesting.

Marktwerking kan efficiënt zijn, maar niet alles kan of moet een markt zijn. Een onderneming bestaat niet om Nederland beter te maken, maar om winst te maken. Dat mag, maar het betekent ook dat de markt altijd de weg van de minste weerstand zoekt: waar regels soepel zijn, waar lonen laag zijn, waar winst snel is. Als dat ten koste gaat van mens of natuur, is dat voor de ondernemer geen probleem, maar voor de samenleving wel. Regels om mens en natuur te beschermen zijn voor ondernemers al gauw onderdeel van de “regeldruk” of de “te grote overheid. Daarom is er beleid nodig — of, in ons geval, een politiek die durft in te grijpen.

Neem de landbouw. Boeren houden van hun vak en hun vrijheid, maar moeten concurreren met internationale collega’s die produceren alsof morgen niet bestaat. Boeren houden niet van mest of bestrijdingsmiddelen; ze zijn nodig omdat de markt dat afdwingt. Zo is niet alleen de natuur de dupe, maar ook de boer zelf. Het centrumrechtse geloof in een open markt heeft dit probleem niet opgelost, maar juist verergerd. Laat je de markt los, dan ontstaan er nieuwe mogelijkheden — ook voor boeren.

De energiemarkt piept en kraakt onder vergelijkbare druk. Netwerken zijn overbelast, investeringen blijven achter, en niemand durft risico te nemen. Bedrijven investeren liever in snel renderende goedkopere windparken dan in traag renderende dure kerncentrales. De overheid moet nu weer zelf bedrijven oprichten om te doen wat de markt weigert. Dat is niet “links”, dat is gewoon verstandig beleid. Een overheid die investeert en daar rendement uit haalt, handelt niet ideologisch maar pragmatisch.

Ook op het gebied van migratie zien we de kramp van het centrumrechts denken. Nederland en de EU landen hebben het vluchtelingenverdrag ondertekend, maar gedragen zich alsof ze er spijt van hebben. Landen proberen vooral onaantrekkelijk te zijn voor vluchtelingen. Het resultaat is een verlamde Unie, waarin angst het beleid bepaalt en populisten electoraal profiteren. Als achter je alleen maar oorlog, verderf, vernedering, onderdrukking en armoede ligt, ga je als vluchteling vooruit naar de plek waar hoop is. En dat is wat Europa is. Een plek vol hoop. Het strengste beleid zal dat niet veranderen.

Rob Jetten wil eindelijk een open discussie over het vluchtelingenverdrag beginnen — terecht, want de situatie is zowel politiek als qua uitvoering vastgelopen. Nederland heeft vernieuwing nodig: een beleid dat realistisch is, maar ook menselijk, en dat erkent dat we in een krimpende samenleving nieuwe mensen goed kunnen gebruiken. Wie ooit met vluchtelingen heeft gewerkt, weet hoeveel talent en dankbaarheid ze meebrengen. Dat is meer een kans dan een gevaar.

Na meer dan twintig jaar centrumrechts beleid is het tijd om te erkennen dat de oplossingen van gisteren de problemen van vandaag hebben veroorzaakt. De VVD en haar bondgenoten lijken dat besef nog niet te hebben. Misschien moeten we hen nog één keer vier jaar laten aanmodderen, zodat duidelijk wordt dat het anders moet. Ondertussen kan de progressieve kant van Nederland werken aan een nieuw verhaal — één waarin de overheid weer durft te sturen, de markt waar nodig dienend is in plaats van leidend, menselijkheid terugkomt en het algemeen belang weer centraal staat.