Eigen verantwoordelijkheid?

Veel mensen reageren ontroerd, maar er zijn er ook die de film afdoen als propaganda. Zij stellen daarbij regelmatig dat de in de film getoonde mensen ‘hun verantwoordelijkheid moeten nemen’ en aan de slag moeten. Geluiden die ook het politieke debat beheersen. Dat klinkt mooi, maar inzichten uit de hersenwetenschappen leren ons dat dit niet zo simpel is. In het vervolg op De Onrendabelen, het door Paul Witteman gepresenteerde praatprogramma ‘Eigen schuld, dikke bult’, zullen vrijdag wetenschappers aan het woord komen die dat duidelijk maken.

Ons denken over eigen verantwoordelijkheid is gebaseerd op het uitgangspunt dat mensen bewuste beslissingen nemen. Dat er een ‘ik’ is die onze hersenen bewust aanstuurt. Maar wat als dat niet het geval zou zijn? Zou dat ons denken over eigen verantwoordelijkheid niet onderuit halen? Dick Swaab, hoogleraar Neurobiologie in Amsterdam, vertelt in het programma hoe menselijk gedrag in onze hersenen tot stand komt. Continu woedt er in ons hoofd een storm waarbij miljarden impulsen tegelijk worden afgeschoten. En kort gezegd: de sterkste impuls wint en bepaalt ons gedrag en onze beslissingen. Belangrijk daarbij is dat dit allemaal onbewust gebeurt. Scans laten zien dat ons bewustzijn pas op de hoogte wordt gesteld nadat de beslissing is genomen. Soms pas ettelijke seconden later.

Dat betekent dat wij mensen ons gedrag niet bewust kunnen sturen. Als dat zo is, dan moeten we ons afvragen waar dat gedrag dan wel vandaan komt. Waar komen die impulsen vandaan? Oftewel hoe zijn onze hersenen geworden tot wat ze zijn? Drie zaken zijn daarop van invloed: de genen die we van onze ouders hebben gekregen, de situatie in de baarmoeder voor onze geboorte en alle ervaringen die we meemaken in ons leven, waarbij de ervaringen in onze vroegste jeugd het zwaarst wegen. Al deze dingen bepalen hoe wilskrachtig we zijn of hoe verslavingsgevoelig. Hoe agressief of leergierig. Ze stellen grenzen aan de bewegingsvrijheid van ons allemaal. Dat betekent niet dat alles van tevoren al vast ligt en dat we dus alles maar moeten laten waaien. Maar onze bewegingsvrijheid is beperkt.

Dit zet wat mij betreft het denken over eigen verantwoordelijkheid in een ander licht. Kan je iemand verantwoordelijk houden voor de genen die hij van zijn ouders heeft gekregen? Of voor de ADHD die iemand heeft, omdat zijn moeder rookte tijdens de zwangerschap? Als ons gedrag en onze beslissingen onbewust worden gevormd in hersengebieden die buiten onze verantwoordelijkheid tot stand zijn gekomen, hoe verantwoordelijk kunnen we dan voor dat gedrag en die beslissingen worden gehouden?

Ik zou zeggen dat verantwoordelijkheid een maatschappelijk begrip is. Elke maatschappij heeft manieren nodig om te zorgen dat mensen zich aan maatschappelijk aanvaarde wetten, normen en waarden houden. En natuurlijk kan je mensen daarop ook aanspreken. Maar dat is iets anders dan ervan uitgaan dat iedereen even goed in staat is zich uit zichzelf aan die regels te houden.

Een van de eigenschappen die daarin een rol speelt is intelligentie. Die is over de bevolking verdeeld volgens de zogenaamde Bell curve of kromme van Gauss:

De Bell-curve laat zien dat er een flinke groep van ongeveer 14% is die verstandelijk gehandicapt of zwakbegaafd is. En net zo belangrijk: dat er sprake is van een glijdende schaal. En daarmee ook van een glijdende schaal in wat we van mensen kunnen vragen. Zou het dan niet rechtvaardig zijn als de mate waarin mensen hun verantwoordelijkheid kunnen dragen grenzen stelt aan onze eis dat zij hun verantwoordelijkheid ook nemen?

Ook op deze site wordt vaak gezegd dat het voldoende moet zijn als mensen gelijke kansen hebben. Maar dat is wat mij betreft niet genoeg als je van tevoren al weet dat er een groep is die niets aan die kansen heeft. Dat is zoiets als vragen van iemand met een hazenlip om mee te doen met een Miss Universe verkiezing en haar dan te laten vallen als zij die wedstrijd niet wint. Dat is het soort ‘recht van de sterkste’ dat mij niet aanspreekt.

Betekent dit dat ik ervoor pleit om mensen in een slachtofferrol te duwen en ze buitenspel te zetten? Nee. Ik vind dat iedereen zou moeten proberen van zijn leven te maken wat er van te maken valt. Tegelijkertijd vind ik dat wij allemaal zouden moeten beseffen dat daar bij iedereen een eigen grens aan zit. En die grens ligt niet voor iedereen hetzelfde. Mensen opjagen, zoals nu vaak gebeurt, zal daar niets aan veranderen. Dat werkt eerder averechts. Willen we echt dat mensen het beste uit zichzelf halen, dan moeten we er rekening mee houden dat er mensen zijn die een beetje hulp nodig hebben. Net zoals iedereen soms een beetje hulp nodig heeft. En wat mij betreft is dat een verantwoordelijkheid die op ons allen rust. Dat is niet alleen efficiënt, maar getuigt ook van beschaving.

Eigen schuld, dikke bult wordt op vrijdag 27 november om 20.50 uur uitgezonden op Nederland 2.