Een minderheidskabinet met alléén D66 en CDA is het meest stabiel en democratisch

Het blijft spannend met de formatie. Ogenschijnlijk legt de blokkade van de VVD naar GroenLinks-PvdA het proces lam. En laten we eerlijk zijn: de VVD spreekt niet alleen maar voor zichzelf, maar ook namens haar kiezers. Uit diverse peilingen blijkt dat VVD-kiezers een kabinet met GroenLinks-PvdA niet zien zitten. De vraag is of niet alleen GroenLinks-PvdA, maar ook D66 en CDA die brede coalitie wel zouden moeten willen.

Naar links of naar rechts
De agenda die Jetten en Bontenbal opstelden is een middenagenda. De partijen die mogelijk aanschuiven zullen sowieso proberen deze plannen naar links of naar rechts te trekken.

Voor GroenLinks-PvdA is het aantrekkelijk dat met deze plannen meer geld komt om asielzoekers fatsoenlijk op te vangen en voor ontwikkelingssamenwerking. De scherpere aanpak van arbeidsmigratie ligt ook in hun straatje. Daarnaast zijn de aangekondigde klimaatdoelen en de vergroening van het belastingstelsel aantrekkelijk om te steunen, alsook de afschaf van de hypotheekrenteaftrek en het omlaag brengen van de loonbelasting.

Klaver zal wellicht meer eisen in het stikstofdossier: doordat alles op basis van vrijwilligheid moet gebeuren worden beslissingen op de lange termijn geschoven, en een sterke krimp van de veestapel staat niet op de agenda. Daarbij zal deze partij hogere lasten voor grote vermogens en bedrijven op tafel willen krijgen, en bezuinigingen in de zorg en de sociale zekerheid moeilijker kunnen slikken. Verder zal hij pleiten voor verhoging van het minimumloon en de afschaf van het eigen risico.

Voor de VVD zullen al deze eisen van GroenLinks-PvdA een regelrechte gruwel zijn. Ze zullen bij veel van de plannen van D66 en CDA al op de rem gaan staan. Aanpak van arbeidsmigratie ligt heel gevoelig bij de ondernemende achterban. Investeren in asielopvang en ontwikkelingshulp is een enorm pijnpunt. Ook investeringen in woningbouw en klimaat liggen moeilijk. Rekeningrijden en de spreidingswet zijn echte pijnpunten. En dan is er nog de hete aardappel van de hypotheekrenteaftrek.

Een meerderheidskabinet is uiteindelijk voor niemand aantrekkelijk
Een echt meerderheidskabinet met VVD en GL-PvdA lijkt voor D66 en CDA aantrekkelijk, omdat met bovengeschetste tegenstellingen te verwachten is dat hun uiteindelijke agenda door het midden het resultaat zal zijn.

Maar voor zowel PvdA-GroenLinks als de VVD is dat helemaal niet aantrekkelijk. Zeker na de exercitie met Buma zal voor de kiezers duidelijk zijn dat ze inhoudelijk niet zoveel bereikt hebben. Zij zullen voor veel kiezers hun geloofwaardigheid verliezen. Daarmee wordt zo’n kabinet bij voorbaat al een vechtkabinet.

Een bijna-meerderheidskabinet met VVD en JA21 zal voor D66 en het CDA ook niet aantrekkelijk zijn, omdat van hun agenda weinig meer over zal blijven. Alle hervormingen omtrent klimaat zullen worden afgezwakt, de pro-Europese agenda verdwijnt, net als het rekeningrijden en de spreidingswet. De geplande belastinghervormingen zullen volkomen anders uitvallen dan bedoeld: in plaats van hervormingen komen er ordinaire bezuinigingen op inkomensafhankelijke maatregelen, terwijl douceurtjes voor grote bedrijven zullen blijven, hoe grijs ze ook zijn. De hypotheekrenteaftrek blijft waarschijnlijk.

Vooral D66 wacht dan eenzelfde rampscenario als destijds met Balkenende II en Rutte III: ze bereiken uiteindelijk niets, en van hun zetels blijven er na de volgende verkiezingen maar een paar over.

Ook minderheidskabinetten met drie partijen kennen vooral verliezers
Een minderheidskabinet met drie partijen zal het ook heel lastig krijgen. Wanneer de VVD aanschuift zal ze daarbij eisen stellen, die zoals we boven zagen vooral bestaan uit het afzwakken en uitstellen van de maatregelen die Jetten en Bontenbal nu juist willen. Aan de andere kant zal de VVD in een dergelijke combinatie lastig haar geloofwaardigheid kunnen behouden bij iedere maatregel die het wél redt.

GroenLinks-PvdA zal zo’n coalitie niet willen steunen, en zodra het ook maar even kan ten val willen brengen. Omdat Wilders op de rechterflank ook op oorlogspad is, zal een dergelijk kabinet continu op eieren lopen. Het zal vrijwel uitsluitend afhankelijk zijn van rechtse meerderheden, met steun van BBB en JA21 als meest zekere variant, en van CU, SGP, 50Plus en BBB als mildste variant. Al die steunende partijen én de VVD hebben daarbij continu het geblaas van Wilders in hun nek, voor wie het beleid nooit rechts genoeg zal zijn. Het verschilt kortom niet zoveel van de variant met JA21, met dat verschil dat er meer discussie zal zijn.

De andere variant met GroenLinks-PvdA zal intern wellicht stabieler zijn. Maar zo’n kabinet zal het extern veel moeilijker krijgen, want onder leiding van de VVD en Wilders zal de rechterflank continu in de aanval zijn, terwijl de coalitie afhankelijk is van een brede waaier op links die in de eerste en tweede kamer voor nipte meerderheden moet zorgen. Tenzij er volledig onverwacht steun zou komen van BBB, zouden er van beide kamers bij elkaar minstens zes kikkers in de kruiwagen moeten voor een meerderheid. Dat wordt natuurlijk erg lastig.

De uitweg
Is er in deze situatie dan nog een uitweg te mogelijk? Eén waar een stabiel kabinet lonkt, waar iedereen zich tevreden bij kan voelen? Zeker. Er is in een democratisch systeem altijd een overkoepelend belang, en dat is een situatie creëren waarin iedere partij maximaal zijn eigen geluid kan blijven laten horen, terwijl er tóch beslissingen kunnen worden genomen. Die uitweg is er altijd, indien dat overkoepelend belang maar in oog wordt gehouden.

In deze situatie is de beste uitweg het instellen van een minderheidskabinet van alléén D66 en CDA. Dat is mogelijk als VVD en GroenLinks-PvdA zo’n kabinet hun steun geven, samen met wellicht nog wat andere partijen zoals BBB en 50 plus, die zich al eerder uitspraken voor een minderheidskabinet, en wellicht JA21, CU, 50plus en de PvdD.

VVD en GroenLinks winnen hiermee twee dingen: ze hebben en houden goede kansen om het beleid naar hun hand te zetten, terwijl ze toch hun eigen geluid kunnen laten horen. D66 en CDA winnen een stabiel kabinet, dat bij ieder voorstel een meerderheid kunnen halen over rechts of over links, of door het midden. Er kan zo in de oppositie een competitie ontstaan over wie het kabinet de meest aantrekkelijke uitweg biedt. Constructief gedrag van partijen wordt op die manier beloond met invloed op het resultaat.

Smalle basis, brede steun
Voor de VVD zal het idee van niet-plaatsnemen in een kabinet vast even slikken zijn. Maar zij kan daartoe gedwongen worden als D66 en GroenLinks-PvdA zich tactisch opstellen en zeggen: of met zijn vieren, of deze variant.

Als de VVD dit dan vervolgens afwijst verwerpt ze niet alleen een voor hen nog vrij aantrekkelijke uitkomst, ze loopt ook het risico dat zo’n kabinet er dan alsnog komt. Het kan immers ook met steun van GroenLinks-PvdA en de partijen die zich al eerder open hebben gesteld voor een minderheidskabinet: BBB, CU, PvdD en 50 Plus. Samen zijn deze partijen al goed voor een meerderheid in beide kamers.

Ook Denk en Volt zouden zich wellicht zonder al te veel problemen bij deze variant kunnen aansluiten. De afhankelijkheid van één van de vier eerdergenoemde partijen verdwijnt daarmee. Tenslotte zou het ook kunnen dat SP en Denk hun steun uitspreken, al is het alleen om de VVD een hak te zetten. Het draagvlak wordt dan zelfs vrij breed.

De weg naar een nieuwe bestuurscultuur
Het blijft natuurlijk een kabinet met een smalle basis. Dat zal aan het begin ongemakkelijk aanvoelen. Maar het zal wellicht een verademing blijken te zijn dat politieke onderhandelingen openlijk en per onderwerp kunnen plaatsvinden.

De oppositie kan een constructieve rol gaan spelen, in plaats van de rituele rol die zij normaal speelt tegenover een coalitie die alles al vooraf in de achterkamers heeft bepaald. Kiezers zullen de partij van hun keuze beter blijven herkennen, wat bijdraagt aan het vertrouwen in de politiek en democratie. En tenslotte doet een dergelijk kabinet ook recht aan de verkiezingsuitslag, waarin zowel links als rechts verloren hebben aan het midden, terwijl er ook een gezonde spanning blijft.

Uiteindelijk zou zo’n minderheidskabinet wel eens hét antwoord kunnen blijken te zijn op de vraag naar een nieuwe open bestuurscultuur, of zelfs een eerste stap naar een beter systeem. Ik wens Rob Jetten veel succes.