Dubbelspel van de Turkse regering

Deze week staat in Turkije het met veel klaroengeschal door de regering aangekondigde ‘democratiseringspakket’ centraal. Dat aankondigen ging wat onhandig. De hervormingen zouden ‘de weg openen naar democratie in Turkije’, waarmee impliciet werd toegegeven dat de Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) daar in elf jaar niet voor heeft kunnen zorgen.

Beter laat dan nooit, dus waren de verwachtingen hooggespannen. De manier waarop de hervormingen werden opgesteld, door een kleine commissie zonder raadpleging van het parlement, verdiende in democratische zin echter al niet de schoonheidsprijs. Toen het puntje bij paaltje kwam had het meer weg van een door een absoluut heerser verleende gunst dan het resultaat van een democratisch proces. Bovendien werd aan veel verwachtingen niet beantwoord. Premier Erdogan leek zich daarvan bewust. Met zijn opmerking dat dit ‘niet het eerste, noch het laatste pakket maatregelen is’ dekte hij zich bij voorbaat in. Toch zijn er lichtpuntjes.

Hoofddoek Tegenover direct door te voeren hervormingen staan stappen die de AKP op wat langere termijn in het vooruitzicht stelt. Tot de eerste categorie behoort het opheffen van het verbod op de hoofddoek voor vrouwen in openbare functies. De AKP zou de AKP niet zijn wanneer die kwestie niet voorop stond. Alleen binnen de strijdkrachten, de politie en de rechtelijke macht blijft de hoofddoek verboden.

Dat vrijheid omtrent de hoofddoek ook goed geïnterpreteerd kan worden als dwangmiddel tegen vrouwen, blijft een niet uit te vlakken aspect, maar toch is het een positieve ontwikkeling. Dat vrouwen met een hoofddoek elders in Europa openbare functies mogen bekleden, maar tot voor kort niet in het islamitische Turkije, was een scheve situatie.

Een andere hervorming die waarschijnlijk snel zal worden geïmplementeerd is dat Syrische christenen in Turkije onroerend goed terugkrijgen dat ooit door de Turkse staat is onteigend. Eveneens een stap in de goede richting, al wordt het hierdoor extra zuur dat het in 1971 tot sluiting gedwongen Grieks-orthodoxe seminarie op het eiland Halki geen toestemming tot heropening krijgt. De Turkse media wekten eerder die verwachting, maar dat feest gaat niet door. De heropening van het seminarie zou volgens geruchten op de valreep zijn geschrapt nadat de Griekse buitenlandminister Evangelos Venizelos Turkije de ‘bezetter van Cyprus’ noemde. Oud zeer dus.

Koerden Hervormingen voor de langere termijn bestaan vaak uit voornemens die het vastgelopen vredesproces met de Koerden vlot moeten trekken. Zo zouden in de Turkse taal niet voorkomende letters (‘q’, ‘w’ en ‘x’), die het Koerdisch wel kent, toegestaan worden in officiële documenten. Zeker een positief punt; eerdere regeringen hadden er niet over gepeinsd. Overigens wordt de ‘w’ al tijden in Turkije gebruikt. Niet officieel, maar de letter schittert op het Turkse toetsenbord en probeer er in domeinnamen (www) maar eens aan te ontkomen.

De hervormingen zetten ook aan tot een discussie over de verlaging van de kiesdrempel van tien procent, naar zeven, vijf, of zelfs nul procent. Dat zou in het voordeel zijn van de Koerdisch georiënteerde Partij voor Vrede en Democratie (BDP), die de tien procent niet haalt en nu via onafhankelijke leden in het parlement zit. Premier Erdogan sprak zich niet al te lang geleden nog uit voor handhaving van de huidige kiesdrempel. Frappant dat er nu wel met hem te praten zou zijn over deze erfenis van de staatsgreep in 1980. Eerst maar eens afwachten hoe dit verder uit zal pakken.

Koerdisch onderwijs De BDP had meer verwacht van de hervormingen. Zoals Koerdisch onderwijs op openbare scholen en niet alleen binnen het particuliere onderwijs zoals het democratiseringspakket belooft. Begrijpelijk dat de BDP daar een probleem mee heeft. Koerden leven vaak in economisch achtergebleven gebieden waar de middelen ontbreken om het kroost naar particuliere scholen te sturen. Aanschaf van boeken voor openbare scholen ligt daar al moeilijk.

De BDP hoopte op een aanpassing van de antiterreurwetgeving, waardoor veel in gevangenschap verkerende leden van de aan de PKK verbonden Unie van Koerdische Gemeenschappen (KCK) vrij hadden kunnen komen, maar daar is de AKP niet voor te porren.

Evenmin staat in het democratiseringspakket iets over decentralisatie van bestuur, een belangrijke Koerdische wens binnen het vredesproces. Daarnaast behouden Koerdische districten en provincies hun huidige Turkse naam. Om naar hun oorspronkelijke namen terug te keren is een wetswijziging noodzakelijk, maar daartoe bestaan geen plannen. Alleen Koerdische dorpen mogen hun oorspronkelijke naam weer aannemen. Een schrale troost en een te geringe erkenning van de afzonderlijke culturele identiteit van de Koerden.

Hiaten Ook binnen de alevitische minderheid overheerst ontevredenheid. Alevieten verwachtten dat hun gebedshuizen geaccepteerd zouden worden en dat voorgangers dezelfde overheidssubsidie zouden ontvangen als hun soennitische collega’s, maar dat zit er niet in. Als doekje voor het bloeden zal een universiteit worden vernoemd naar Hacı Bektas, een alevitische denker uit de 13e eeuw. De alevieten laten zich daarmee niet afschepen.

Wie in het democratiseringspakket zoekt naar maatregelen om de vrijheid van meningsuiting te garanderen komt van een koude kermis thuis. Turkije handhaaft zich daarmee als aanvoerder van landen met journalisten in gevangenschap. Wel wordt de straf voor ‘haatdelicten’ verhoogd tot drie jaar. Op zich niet verkeerd, maar er zal een addertje onder het gras blijken te zitten wanneer deze wet wordt toegepast bij uitspraken die onder de vrijheid van meningsuiting horen te vallen. Pianovirtuoos Fazil Say, die eerder dit jaar tot een voorwaardelijke gevangenisstraf van tien maanden werd veroordeeld nadat hij uiting gaf aan zijn atheïsme, zou bijvoorbeeld een hogere straf kunnen verwachten bij recidive.

EU-Progress Report Ik heb er moeite mee om het tijdstip waarop het democratiseringspakket werd gelanceerd los te zien van het binnenkort te verschijnen EU-Progress Report, dat met de gebeurtenissen rond Istanbuls Gezipark in het achterhoofd wel eens niet mals zou kunnen zijn. Deze week trekt minister van Europese Zaken Egemen Bagis naar Brussel om te pleiten voor een zachter Progress Report. Met de afgelopen maandag aangekondigde hervormingen als lokaas in zijn tas.

Bagis liet zich onlangs negatief uit over de kansen van Turkije op EU-lidmaatschap, maar dat maakt een goede relatie met de EU niet minder belangrijk voor hem. Goed mogelijk dat Europese investeerders schrikken van zwaarwegende termen in het aanstaande Progress Report. Een factor van absolute betekenis nu het succesverhaal van de Turkse economie enige averij begint op te lopen. Europese investeringen blijven daardoor van essentieel belang voor Turkije.

Mogelijk krijgt Bagis zelfs zijn zin en wordt het Progress Report inderdaad wat minder hard. In Brussel wordt gefluisterd dat Europese Commissievoorzitter Barroso daarop aandringt. Echter, om andere reden dan het democratiseringspakket. Barroso heeft de ambitie secretaris-generaal van de NAVO te worden en kan daarvoor goed Turkse steun gebruiken…

Dubbelspel Hoe dan ook, de Turkse regering speelt een dubbelspel. Want terwijl het democratiseringspakket deze week wordt ingezet om de EU tot een voor Ankara acceptabel Progress Report te paaien, werd daar vorige week een vette knipoog in oosterse richting gegeven. Ik heb het over de Turkse plannen om een Chinees luchtafweersysteem aan te schaffen.  

President Abdullah Gül benadrukt dat er nog geen contract getekend is, maar de onderhandelingen daarover zijn nu wel serieus gaande. Tot ontsteltenis van de NAVO. Naast redenen die ik eerder al beschreef omdat de wapenproducent in kwestie, de China Precision Machinery Import and Export Corp. (CPMIEC), een Amerikaanse sanctie kreeg opgelegd voor de proliferatie van nucleaire technologie naar Iran, Noord-Korea en Syrië.

De manoeuvre om met China in zee te gaan sluit aan bij het dialoogpartnerschap van Turkije binnen de Sjanghai Cooperation Organization (SCO), een verdragsorganisatie die met leden als China en Rusland tegenhanger is van zowel de NAVO als de EU. Twee jaar geleden noemde Erdogan de verbintenis met de SCO een reactie op het vastgelopen EU-toetredingsproces. Enerzijds begrijpelijk. Aan de andere kant is het de vraag hoe lang hij zich dergelijke kunsten nog kan permitteren. De AKP kiest duidelijk voor een onafhankelijke koers en natuurlijk heeft Turkije dat recht. NAVO-lidmaatschap en banden met de EU combineren met een toenadering tot de SCO betekent echter vragen om problemen. Geen democratiseringspakket zal daar in Washington en Brussel iets aan kunnen veranderen.    

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012).   Volg Peter Edel ook op Twitter.