Dramaserie De Joodse Raad geeft de verkeerde boodschap

De EO-serie 'De Joodse Raad' is veel besproken, bijna unaniem positief. Zeer goed spel. "De beste serie van de afgelopen jaren..." Maar de dramatische vorm die de EO heeft gekozen is precies de verkeerde. De dilemma's van de vader tegenover de dochter: dat is onderhoudend maar geeft net de verkeerde boodschap. 

Geweld, intimidatie, en een schijnbare kans op ontsnapping: dat was de psychologische opzet van de nazi's. Een systeem, toegepast met toewijding, en zeer effectief. De EO-serie 'De Joodse Raad' toont degenen die werden verstrikt in dat psychologische spel. Maar de daders en het psychologisch plan staan op de achtergrond. Ze hebben geen hoofdrol en slechts een enkel personage, en spreken minder tot de verbeelding. Het geweld is weinig zichtbaar, zodat de serie vooral de spartelende bijrollen toont: de machteloze vader en de machteloze dochter. En dat is schadelijk. De gemiddelde kijker loopt weg bij de tv met oordelen over de morele keuzes van de personages. Maar die keuzes zijn een side-show.

Om een zieke situatie te verbeelden moet een maker meerdere verhalen tegelijk vertellen: enerzijds het verhaal van de mensen, anderzijds de structuur. Nieuw is dit niet. Het probleem van het vertellen van het verhaal en de structuur is vele malen opgelost. Bijvoorbeeld in de Opera die het ondraaglijke voelbaar maakt. De Antieken hadden hun koor. Berthold Brecht zette de structuur op het podium als personage.

Maar zo niet de EO. Mag je spreken over morele keuzes in zieke omstandigheden? Als de omstandigheden richting het onmenselijke gaan, moet je het dan nog hebben over "morele keuzes"? Het optreden van de Raad blijft fout. Dat is een zakelijk oordeel. En dat moet verteld worden. Maar het morele oordeel dat de toeschouwer bijna wordt opgedrongen is niet op zijn plaats. En hoe beter er geacteerd wordt, des te meer dat hindert.

Professor Thea Hilhorst legde in een opiniestuk in de Volkskrant uit hoe de moraal verloren gaat in vijf treden van ontreddering bij de voedseldistributie in oorlogsgebied. En ook Siberische gevangenen die niet in opstand komen moeten niet het onderwerp zijn van onze morele kritiek. Een moreel oordeel achteraf over keuzes in onmenselijke situaties is onmenselijk, en zet ons op het verkeerde been.

Stel dat het niet over WO II ging maar over een simpele vader die zijn vrouw slaat en dochter terroriseert om te zwijgen. Een dramaturg hoort hiervan en zet een dochter en een moeder op het toneel, die een conflict hebben over hoe te reageren. Prima drama. Maar is het ook een prima boodschap? 

Marc Ferro heeft in 'Cinema et Histoire' (1977) beschreven hoe het verhaal kan verschillen van het effect van een film. Waar het om gaat, is waar de kijker mee wegloopt van het scherm. Want dat is de indruk, het frame dat overblijft. Bij 'De Joodse Raad' zal dat gaan over de personen en hun morele dilemma’s. De hele opzet mikt daarop, inclusief trailers en aankeilers: "Komt het nog goed tussen vader en dochter...?"

De Joodsche Raad was een radertje in het geheel, een knap uitgedokterde psychologische strategie. Anders gezegd: de nazi’s hadden wel een ander gevonden als David Cohen nee had gezegd.

De identificatie houdt de aandacht vast zodat de kijker blijft kijken? Inderdaad, maar het richt de aandacht verkeerd. Want de psychologische valstrik, het eigenlijke scenario, wordt zo tot bijrol. Niet de verkeerde inschatting van David Cohen van de bedoelingen van de moordenaars is waar het om gaat, maar de juiste psychologische inschatting door de moordenaars van het gedrag van de slachtoffers.

Geneuzel achteraf? En gezeur over de vorm? Dit is waarom het er toe doet: wie nu 50 is, of 15, heeft over WO II vaak weinig gelezen. Of niets. Die kijkers kunnen het geweld en het psychopathische aspect er niet bijdenken. En die groep is inmiddels de meerderheid. Dus voor hen moet de structuur midden op het podium worden gezet, de intimidatie, de leugens, de haat.

Wat de makers schijnbaar is ontgaan is dat iedereen die had overleefd, en ook de verzetsmensen, van de morele dilemma's een verwijt maakten tegen zichzelf. Ze vonden allen dat ze te weinig hadden gedaan. Dat oordeel was te zwaar: ze eisten van zichzelf het ondoenlijke. 

De EO heeft een dramatische vorm gekozen waarin de verwrongen mensen van toen nogmaals moeten worden verwrongen.