Doorgaan op de ingeslagen weg van polarisatie

De neoliberale samenleving heeft veel schade aangericht, maar we kunnen het tij keren.

Op dit moment staan we voor een keuze. We kunnen doorgaan op de ingeslagen weg van individualisering en polarisatie en geloven dat de rivaliteit tussen mensen het beste in ieder naar boven haalt en de samenleving verbetert. Of we nemen een andere afslag, die van compassie met elkaar en leven in harmonie en vrede. Wat willen we?

We ondervinden nu de gevolgen van zo’n 40 jaar neoliberaal beleid met alle ruimte voor de markt, met nadruk op individuele autonomie en vrijheid. Ook als die markt ten koste gaat van de leefruimte voor de medemens. Met als resultaat een terugtredende overheid die met beperkte slachtkracht wel opdraait voor de weeffouten in het systeem.

Het neoliberalisme heeft geleid tot mondialisering, meer macht voor de grote ondernemingen, en een toenemende kloof tussen arm en rijk. De rijkste 1% van de wereldbevolking bezit thans meer dan de helft van het totale vermogen. Eén kasteel van de rijken is goed voor honderd comfortabele gezinswoningen. De verdeling van alle bronnen en middelen is scheef en wordt steeds schever. De rijksten consumeren veel meer zorg, onderwijs, cultuur, vermaak, voedsel, transport, grond en luxe dan de armen, en laten dus een veel grotere ecologische voetafdruk achter.

Deze consumptietsunami van de rijken kan alleen worden gehandhaafd door uitbuiting van de armen. Deze asociale mismatch is mogelijk door een gezamenlijke inspanning van overheden, bedrijfsleven en gefortuneerde burgers. Die betreft het onderling elkaar de bal toespelen, het  tegen elkaar uitspelen van groepen, gebruik van moderne media die de individuen isoleert en in een bubbel plaatst, het aantrekkelijk en laagdrempelig laagdrempelig en goedkoop kunnen beschikken over goederen en diensten, en het selectief verspreiden van aantrekkelijke informatie die de productie-consumptiecyclus in stand houdt. We worden als burger daardoor willoos gemaakt, en het vermogen tot zelf kritisch nadenken wordt onderdrukt. De interactie met anderen wordt steeds meer een scenario dat door de grote spelers in de wereld is bedacht, en daarom niet over wezenlijke levensvragen gaat. Waarden zoals solidariteit, erbarmen, vriendelijkheid, zorg voor de aarde en dienstbaarheid raken steeds meer op de achtergrond, terwijl gemakzucht, directe behoeftebevrediging, eigenbelang en zelfmanifestatie veld winnen.

Een gezonde samenleving
Een gezonde samenleving is naar mijn mening niet de samenleving waarin ieder voor zich leeft, maar een samenleving waarin zorg, contact en medemenselijkheid de basis is van ons denken en handelen. Om dat te bereiken is er behoefte aan een nieuw opbouwwerk, dat aansluit bij Roosevelts “New Deal”, een mega hulp-, herstel- en hervormingsprogramma om de samenleving uit het dal van de economische depressie in de jaren 30 van de vorige eeuw te trekken. De overheid nam de regie terug, zorgde voor werk en gaf garanties voor zorg, onderwijs en een minimum levensstandaard.

Ik pleit eveneens voor herstel, waarbij de overheid de regie pakt en de meest gedupeerden van het neoliberale beleid de standaard voor nieuw beleid gaan bepalen. Zorgzaamheid en rechtvaardigheid de centrale waarden van een nieuwe orde. Essentiële levenswaarden, zoals goede gezondheid, welzijn, sociale zekerheid, persoonlijke groei en ontmoeting worden de basis van beleid. Dat betekent dat gezondheidszorg, welzijnswerk, maatschappelijk werk, sportaccommodaties, cultuur- en ontmoetingslocaties zoals theaters, bioscopen, bibliotheken, ouderensociëteiten voor iedereen gemakkelijk beschikbaar en toegankelijk zijn. Op zulke voorzieningen is de laatste jaren juist fors bezuinigd. De argumentatie is enerzijds dat de kosten te hoog zijn en anderzijds dat er niet genoeg personeel is te vinden. Beide argumenten zijn, als voor een andere maatschappelijke inrichting wordt gekozen, goed te weerleggen.

De kosten-batenbalans van zorg, cultuur, sport, maatschappelijk werk e.d. wordt in de huidige economie niet fair gerepresenteerd. De kosten van inrichting, exploitatie en arbeid zijn immers duidelijk en goed te kwantificeren, de opbrengsten in de vorm van preventie van ziekte, overlast, vernielingen of isolatie en eenzaamheid zijn niet eenvoudig te kwantificeren. Maar we kunnen er van uitgaan dat die kosten enorm groot zijn. Zo hadden in 2022 meer dan anderhalf miljoen werknemers last van burnout-gerelateerde klachten. Deze verzuimkosten worden geschat op zo’n 3,5 miljard euro. Goede levensomstandigheden leiden tot minder kosten. Door de betere werkgevers werd en wordt hierin geïnvesteerd. Woningen, sportvelden, uitgaansgelegenheden voor werknemers worden dan geregeld. Veel multinationals van nu willen alleen maar zo weinig mogelijk kosten maken, zo weinig mogelijk belasting betalen en zo veel mogelijk winst maken. Daarom moet de overheid op dit gebied een strak beleid voeren om te zorgen dat de winst ook daadwerkelijk progressief wordt belast. Bedrijven moeten niet alleen de vruchten plukken, maar ook de lasten meedragen en investeren in een gezonde samenleving.

Het argument dat er een tekort is aan personeel om in maatschappelijke voorzieningen te investeren kan worden weerlegd, omdat bespaard kan worden op het vele controlewerk, marketing, lobbywerk en manipulerende reclame dat voor het behoud van de huidige neoliberale ordening is opgetuigd. Ook zullen nog meer werkzaamheden worden gerobotiseerd waardoor menskracht vrijkomt voor nuttige samenlevings doelen.

De manipulatieve rol van de media moet worden herzien. Voor de jonge generaties zijn sociale media leidend, en juist daar ontbreekt het aan kwaliteitscontrole en kwaliteitsgarantie. In de nieuwe media-uitingen moet de bijdrage aan de samenleving veel meer aandacht krijgen, en onzin-uitingen tegengegaan. Verder is het belangrijk dat de politiek weer aansluiting vindt bij de gewone burgers. Een mogelijkheid is dat representatieve groepen burgers op het niveau van wijken en buurten worden betrokken bij discussies en het vinden van oplossingen voor echte maatschappelijke problemen. Mensen die het niet met elkaar eens zijn gaan in debat en proberen er via geven en nemen uit te komen. Het is belangrijk dat mensen begrip hebben voor elkaars situatie, en bereid zijn om zo nodig water bij de wijn te doen.

We hebben een nieuwe toekomst in eigen hand
De neoliberale samenleving heeft veel schade aangericht, maar we kunnen het tij keren. Daarvoor is het nodig om weer echt met elkaar in gesprek te komen, en de positieve krachten te bundelen. De alleenzame samenleving kan doorbroken worden door menselijke ontmoeting en openheid, op het niveau van bedrijven en ondernemingen, overheden, en binnen dorpen, wijken en buurten.