Dit soort liberalisme leidt altijd tot oorlog

Een oorlog (zoals die in Oekraïne) is, volgens de Engelse filosoof R.G. Collingwood (1889–1943), geen toeval. Al in de jaren dertig waarschuwde hij dat de cultuur in een diepe crisis verkeert. Het wijdverbreide vooruitgangsgeloof leidde volgens hem rechtstreeks tot de Eerste Wereldoorlog die hij beschouwde als een massale zelfmoord van miljoenen beschaafde mannen.

Diezelfde zelfvernietiging vindt vandaag de dag plaats op Oekraïense bodem, in wat Collingwood zou duiden als het gevolg van een eenzijdig en onvolkomen toegepast liberalisme. De moderne mens denkt zichzelf te verbeteren, maar werkt onbewust aan zijn ondergang. Oorlog is, in Collingwoods ogen, geen teken van politieke kracht, maar van politiek falen. Oorlog parasiteert op het politieke leven, net zoals misdaad parasiteert op het sociale leven. Wanneer staten zich als losgeslagen individuen gedragen en hun onderlinge afhankelijkheid negeren, ontstaat chaos.

Collingwood zag in zijn tijd hoe landen als Duitsland en Italië alle liberale principes overboord gooiden om zogenaamd daadkrachtig te kunnen regeren. Dat leidde tot dictaturen, onderdrukking en uiteindelijk de Tweede Wereldoorlog. Maar ook Engeland en de Verenigde Staten waren volgens hem niet onschuldig. Hier werd het liberalisme uitgehold door het te reduceren tot enkel economische vrijheid: de ‘vrije markt’ zonder morele of sociale verantwoordelijkheid.

Hij wees erop dat het leven van de zakenman volledig buiten controle van de staat was komen te staan: “The economic life of the community was an anarchy as complete as international politics.” De liberale idealen van solidariteit en gelijkheid verdwenen naar de achtergrond. Die ontwikkeling ziet hij als de kern van de moderne culturele crisis.

De oplossing ligt volgens Collingwood in het serieus nemen van alle liberale waarden; in het bijzonder vrije meningsuiting en politieke educatie. Een gezonde democratie vereist betrokken, actieve burgers en een voortdurende dialoog. “The more widely political thoughts are diffused, the better the government is likely to be,” schrijft hij. Waar die dialoog verdwijnt, rest alleen nog geweld, dus oorlog.

Zijn kritiek strekte zich ook uit tot het Engelse platteland, dat hij zag verdwijnen onder de druk van industrialisatie, verstedelijking en massatoerisme. Hij gruwde van de lelijke nieuwbouw en het verlies van verbondenheid met het landschap. Het platteland moest volgens hem beschermd worden, zowel tegen projectontwikkelaars als tegen conservatoren die het tot museumstuk wilden reduceren. Europa is in de kern, zo stelt hij, een agrarische beschaving.

Die analyse is verrassend actueel. Want net als Collingwood in de jaren dertig het Engelse platteland zag verdwijnen, zie ik anno 2025 hoe de Noord-Hollandse kuststreek transformeert in een lappendeken van bungalowparken, campings en toeristische enclaves. Weilanden en akkers verdwijnen onder asfalt, chalets en datacenters. Economisch gewin lijkt de enige drijfveer. Ook hier verliezen we het contact met de aarde, letterlijk én figuurlijk, en dat laat zowel psychisch als cultureel zijn sporen na.

Het economisch (neo)liberalisme is inmiddels wereldwijd de dominante ideologie. Maar de beloften van het liberalisme - vrijheid, gelijkheid en solidariteit - raken steeds verder uit het zicht. In plaats van vrede brengt het onvolkomen liberalisme, en zoals Collingwood al voorzag, chaos en oorlog. De democratie wordt uitgehold. Dictators zoals Poetin grijpen hun kans in een wereld zonder samenhang. Ook de opkomst van Trump in de VS toont hoe breekbaar het democratische project is geworden.

We staan op de rand van een nieuwe wereldoorlog door liberale waarden niet daadwerkelijk toe te passen. Collingwoods waarschuwing aan zijn tijdgenoten geldt in volle kracht ook voor ons anno 2025. Het is een dringende oproep tot herwaardering van de menselijke maat, de politieke dialoog en bovenal: gemeenschapszin…