Deze stapeling van crises is een zegen

Onze samenleving kantelt. Van centraal naar decentraal, van top-down naar bottom-up en van verticaal naar horizontaal. Oude structuren en instituties worden afgebroken en nieuwe komen daarvoor in de plaats.

Onze maatschappelijke stelsels hebben hun wortels in de tweede helft van de vorige eeuw en functioneerden tot ver in de jaren 80 behoorlijk goed. Daarna werden steeds meer haarscheurtjes zichtbaar en trad toenemende spanning op tussen gebruikers en samenleving enerzijds en de (semi-)publieke stelsels anderzijds. Inmiddels kunnen stelsels als de gezondheidszorg, energievoorziening, bouwsector, maar ook het onderwijs en de sociale zekerheid, niet meer leveren wat gebruikers en samenleving wensen.

Het antwoord daarop is steeds hetzelfde, aanpassingen van de bestaande systeemorde, vanuit het streven naar meer efficiency. Wat echter opvalt is dat deze maatschappelijke stelsels verstard zijn en al heel lang werken met dezelfde regels, spelers en structuren, waarbij de verhoudingen tussen de partijen goeddeels vastliggen. De enige wijze om deze verstarring te doorbreken is radicale systeemvernieuwing. Nieuwe spelregels, nieuwe spelers en dus een nieuw spel. Dat vraagt om innovatieruimte voor koplopers en kantelaars om hun radicale ideeën te verwezenlijken. Het vraagt om een lange termijn visie om de kantelende samenleving beter te kunnen bedienen.

De energiesector is het meest tastbare en zichtbare voorbeeld van de kantelende samenleving. De energiewereld is van oudsher centraal en van bovenaf georganiseerd, waarbij fossiele energie (kolen, energie en gas) in grote centrales wordt opgewekt en centraal wordt geleverd aan klanten. Technisch en economisch is het nu mogelijk om energie schoon op te wekken op lokale schaal. Dat betekent niets minder dan een aardverschuiving binnen de energiewereld.

Een transitie van centraal naar decentraal, van fossiel naar schoon, van product naar dienst, van consument naar prosument en van individu naar gemeenschap. De gebundelde consumentenkracht als verandermacht maakt de grote energiebedrijven behoorlijk nerveus. Bovendien nemen de geopolitieke spanningen rondom energie wereldwijd toe en fluctueren de olie- en gasprijzen zeer sterk en dalen de prijzen van duurzame energie continu.

Dit alles zorgt voor onrust, chaos en instabiliteit. De komende jaren zullen de grote energiebedrijven het lastig krijgen op het slagveld van de energietransitie. Niet de grootste energiebedrijven overleven, maar de slimste, nl. degenen die zich het snelste aanpassen aan de snel veranderende omstandigheden. De spanning tussen de oude, centraal geleide wereld van bovenaf en de decentrale wereld van onderop zien we ook op andere terreinen, zoals de bouw, voeding, ruimtelijke ontwikkeling, maar ook binnen de zorg, welzijn en sociale zekerheid.

Achter deze oplopende spanningen schuilt een waardenstrijd, een strijd tussen de oude en nieuwe waarden. Korte termijn economisch rendement versus lange termijn maatschappelijk rendement; efficiency versus kwaliteit; doelmatigheid versus vertrouwen; uitputting van natuurlijke hulpbronnen versus sluiten van kringlopen.

De komende 10 jaar wordt een cruciale periode in de omslag naar een ander type samenleving. Krachten en tegenkrachten gaan zich op grote schaal mobiliseren. Maar daarna begint het pas echt. De huidige instabiele kantelperiode is een voorbode voor decennia van crises. Na de financieel-economische crisis beginnen de echte ecologische systeemcrises rondom grondstoffen, energie en klimaat.

Deze stapeling van crises is een zegen. Crises zijn de ideale voedingsbodem voor transities. Zij zullen ons laten inzien dat een orkaan door onze samenleving raast, die ons kan vernietigen. Veel mensen ervaren deze storm nog niet, omdat ze in het oog van de orkaan staan en daar is het windstil en vaak onbewolkt. Pas als veel mensen uit het oog van de orkaan stappen kan de machtswisseling van overheid naar burgers een feit worden.

Paradoxaal genoeg vormen de systeemcrises onze hoop op een duurzamere toekomst.

Het meest recente boek van Jan Rotmans is: ‘In het oog van de orkaan: Nederland in transitie’. Zie ook www.nederlandintransitie.nl Volg Jan Rotmans ook op Twitter