Deepfake is een wapen in handen van de eenling op zijn zolderkamer

De trieste lul die Welmoed Sijtsma liet optreden in een deepfake pornofilm, lijkt er gemakkelijk vanaf te komen. In een chatgesprek met zijn slachtoffer etaleerde hij zijn berouw en loog hoe hij nu pas besefte wat hij haar had aangedaan. De politie nam hem in verhoor, maar niet in voorarrest. Van zijn identiteit weten wij niets behalve dat hij uit Amersfoort komt. Welmoed Sijtsma drong niet met draaiende camera zijn privésfeer binnen. Ze is er wel in geslaagd een debat te openen dat zich tot in de Tweede Kamer zal uitstrekken. Dit zal ongetwijfeld tot wetgeving leiden die vrouwen in ieder geval juridische bescherming biedt tegen deze nieuwe vorm van aanranding en verkrachting. Als dit allemaal ergens op lijkt, dan is het seks onder dwang. 

De zaak gaat echter verder dan dat. In de serie grapte iemand dat je een deepfake kon maken van bijvoorbeeld Rutte die de oorlog verklaarde aan België. Om de impact hiervan te begrijpen kun je beter Rusland nemen en dat dan vlak na een blatante oorlogsmisdaad van dat land of een nieuwe dreiging rond een kerncentrale in Oekraïne. Zo gaan oorlogen van start. Om Polen binnen te vallen liet Hitler in de concrete wereld een hele deepfake construeren. Concentratiekampgevangenen werden in Poolse legeruniformen gehuld, naar de Duitse zender Gleiwitz gebracht en daar doodgeschoten. Vervolgens zond de SS in het Duits en het Pools een verklaring uit. Nu kon Hitler verklaren dat er sinds 5.45 werd teruggeschoten. Uiteraard ontkende de Poolse regering meteen elke bemoeienis maar veel media zoals het Algemeen Handelsblad kozen in de berichtgeving geen partij. Andere redacties zoals die van de Delftsche Courant beperkten zich tot het brengen van het Duitse bericht. Uiteraard kwam de waarheid binnen een paar dagen aan het licht, maar toen had het bedrog zijn werk al gedaan.

Tegenwoordig zou men zich kunnen beperken tot een deepfake op het internet om een vergelijkbaar doel te bereiken. Makers van pornografie lopen altijd voorop als het gaat om de ontwikkeling van technische middelen. Dat lijkt met deze deepfakes ook het geval. Daarna verspreidt de know how zich verder naar andere sectoren van de samenleving. 

Niet dat het allemaal nieuw en ongehoord is. Bedrog met afbeeldingen bestaat al duizenden jaren. Farao’s lieten geïdealiseerde standbeelden van zichzelf neerzetten. Op Romeinse munten stond de kop van de keizer. Portrettisten van later wisten precies hoe ze hun opdrachtgevers op zijn voordeligst neer konden penselen. De kunst van de fotomontage werd tijdens de Eerste Wereldoorlog tot grote hoogte opgevoerd, vooral aan de Engelse kant. Zo kon men op geloofwaardige wijze Duitse soldaten als plunderaars en oorlogsmisdadigers neerzetten. 

Stalin liet Trotski en andere tegenstanders na hun val uit groepsfoto’s wegretoucheren zodat het was alsof ze nooit hadden bestaan. Dat zal George Orwell ongetwijfeld op het idee hebben gebracht voor zijn nog steeds schokkende roman ‘1984’. De hoofdpersoon verdient zijn brood door in oude leggers van The New York Times berichten te veranderen volgens de nieuwste eisen van Big Brother. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten alle partijen radio-uitzendingen die het product leken van binnenlandse tegenstanders van de vijand zoals Workers Challenge of Gustav Siegfried Eins. 

Deze aanpak om via media de vijand te misleiden en te demoraliseren heet zwarte propaganda. Beoefenaren hebben met deepfakes een machtig nieuw hulpmiddel in handen. Dat niet alleen. Je hebt steeds minder vaak studio’s of dure apparatuur nodig om zeer geloofwaardige nep te vervaardigen. Dat heeft de trieste lul die door Welmoed Seitsma ontmaskerd is wel bewezen. Hylke Tromp, hoogleraar in de wetenschap van oorlog en vrede aan de Universiteit van Groningen, stelde een jaar of veertig geleden al dat guerrilla en terrorisme er blijk van gaven dat de oorlog werd gedemocratiseerd. Die was niet het monopolie van staten meer. Met een groepje vastberaden strijders kon je al grote schade aanrichten. Dat kun je nu van deepfakes als strijdmiddel ook zeggen. Je hebt er een laptop voor nodig en de juiste software, niet eens van het darkweb. Deepfakes kunnen nu een wapen zijn in handen van de eenling op zijn zolderkamer. 

Dit heeft grote gevolgen voor de geloofwaardigheid van beelden en informatie in het algemeen. Je kunt deepfakes gebruiken om het beeld van de werkelijkheid bij je wensen aan te passen. Maar het omgekeerde is net zo goed mogelijk. Binnenkort zullen wij horen dat het geen bewijsmateriaal maar deepfake was. De beschuldigde had dat niet gedaan of gezegd. Het was gefabriceerd. Naast nepnieuws krijgen wij deepfake als beschuldiging om de waarheid verdacht te maken. 

We dachten dat het internet een ongeëvenaarde bron van kennis zou zijn, voor iedereen bereikbaar. Het blijkt tevens een stinkende vijver vol leugens en bedrog. Welk beeld, welke stem over wat dan ook kun je nog vertrouwen?

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis.