De voorspelbare moord op de democratie

Alle aandacht gaat tijdens de verkiezingscampagne uit naar de peilingen en de debatten, liefst die tussen de lijsttrekkers. Het is politiek in de vorm van een wedstrijd, een krachtmeting, en daar is een bepaald soort journalisten dol op. Dat zijn de journalisten die graag in sporttermen over politiek praten. Het stelt ze in staat de tijdrovende, taaie inhoud mijden. Zelfs Nieuwsuur doet weer mee aan het ‘wie wordt premier’-spelletje. Lekker spannend om naar te kijken maar verder nutteloos. Bij de vorige verkiezingen speculeerden dit soort journalisten maandenlang over de vraag of Omtzigt premier zou worden. Het ging bijna nergens anders over. We weten hoe dat geëindigd is en met wie we uiteindelijk opgezadeld raakten.

Die entertainende benadering door de media gaat hand in hand met het idee dat campagnes louter marketing zijn, er moet iets verkocht worden. Daartoe worden problemen en oplossingen gereduceerd tot ‘wat de kiezer ervan vindt’ alsof de democratie een kwestie van reviews is. Daar kun je dan weer een leuk grafiekje van laten zien. Die grafiekjes zijn getekende enquêteuitslagen en net zo nutteloos als internet-reviews. De Franse krant Libération ging deze maand eten bij wat volgens de internet-reviews een van ‘beste restaurants’ ter wereld is. De opening is van het artikel is veelzeggend: “De meerderheid heeft niet altijd gelijk. Ze kan zelfs ronduit ongelijk hebben – dat geldt net zo goed in de politiek als in de gastronomie.” Je raadt het al, ze vonden er weinig aan.

Maar los van de betrouwbaarheid en het lage informatiegehalte speelt er nog iets anders bij deze mediaaanpak: peilingen, wedstrijden, zijn dat de methodes waarmee je thuis, op je werk of op school problemen oplost? Houd je dan een peiling en hup klaar? Is het zelfs maar een manier waarop je met elkaar omgaat? Natuurlijk niet.

Dinsdagavond bezocht ik in Schiedam een heel ander soort verkiezingsavond, gewijd aan een van de prangendste onderwerpen die er zijn maar dat in de debatten amper aan de orde komt: femicide, de moord op vrouwen omdat ze vrouw zijn. Een voorbeeld daarvan is Lisa, de 17-jarige vrouw die in augustus werd vermoord door een seksueel crimineel. Vaak gaat het om vrouwen die vermoord worden door hun (ex-)partner, wat in de media tot voor kort werd afgedaan als ‘familiedrama’ of ‘crime passionel’.

In het historische gebouw de Korenbeurs, een van de mooiste bibliotheken van het land, hadden zich zo’n 50-60 belangstellenden verzameld, waaronder ook opvallend veel mannen. De eerste spreker was Wim Hertgers, wiens dochter Sanne op 31-jarige leeftijd werd vermoord door haar ex, een politieagent. Sanne vind je niet terug in de officiële statistieken van femicide, vertelde Wim, omdat de dader, die haar eerst verkrachtte en toen vermoordde, daarna zichzelf om het leven bracht. Er kwam daardoor nooit een rechtszaak, geen veroordeling en dus ook geen statistiek. Het is even logisch als onterecht. En dat is een patroon dat steeds terugkeert: femicide past niet in de manier waarop de samenleving omgaat met criminaliteit. De daders glippen daardoor steeds door de mazen van het systeem en kunnen toeslaan. Zelfs als aan alle kanten duidelijk is dat het gaat gebeuren.

Tanya Hoogwerf die Filomena, het gespecialiseerde centrum voor belaagde vrouwen, runt noemt femicide steevast de meest voorspelbare vorm van moord. “Er hoeft geen bloed aan de muur te zitten om het te zien aankomen”. De daders kondigen het misdrijf vaak zelf aan ‘ik maak je dood’ en verder zijn er allerlei herkenbare signalen, de zogeheten red flags, voor wat er staat te gebeuren. In deze tijd van preventie en voorlichting zou je denken dat femicide dus wel voorkomen wordt. Het tegendeel is waar.

Een van de oorzaken is dat nogal wat mensen, waaronder drie politieke partijen, niet willen zien hoe groot en dichtbij het  probleem is. “Veel Nederlanders denken dat femicide iets is van andere culturen. Dat heb ik zelf ook lang gedacht”, bekende Tweede Kamerlid Songül Mutluer (GroenLinks-PvdA). “Daarom denken mensen dat het niet hun probleem is en wordt er maar geen beleid op gevoerd. Maar femicide is juist niet gebonden aan culturen, het komt overal voor, in alle lagen van de bevolking.”  Mutluer heeft nu een nota opgesteld waar een grote meerderheid van de Kamer zich achter schaart. Alleen Forum voor Democratie stemde tegen. “Een volgend kabinet moet daarmee aan de slag, wat voor coalitie er ook komt.”

Dat is hard nodig want anders dan je misschien zou denken, staan we er slecht voor. De Raad van Europa, de instantie die toeziet op mensenrechten, rechtsstaat en democratie, bracht diezelfde dag een verontrustend evaluatierapport uit. Daarin wordt geconstateerd dat Nederland nog altijd niet voldoet aan de verplichtingen die zijn vastgelegd in het Verdrag van Istanbul uit 2020 om vrouwen te beschermen tegen geweld. Zelfs afspraken die we zelf met andere landen maken, komen we niet na.

Er lijkt echter wel sprake van wat verbetering in de politiek. Sun van Dijk, die de avond organiseerde en bij deze verkiezingen zelf kandidaat is voor GroenLInks-PvdA, vertelde dat alleen al de term femicide, die sinds enige tijd in zwang is geraakt, de bewustwording een enorme impuls heeft gegeven. “Vroeger werd het gezien als een probleem van relaties maar het gaat veel verder. Achter iedere femicide gaat mysoginie, vrouwenhaat, schuil. Dat is het probleem dat aangepakt moet worden.” Dat dit probleem onvoorstelbaar diep in onze cultuur zit verankerd werd nog eens bevestigd door vader Wim die er op wees dat de populaire zanger Ronnie Flex een nummer heeft geschreven dat femicide verheerlijkt.

Ze zeggen het is toxic zeggen dat het slecht is
Maar dat is niet waar het is goed voor mij
Jij bent mijn for lifer pijn zo fijn ik wil het
Als je gaat is het suicide

De zaal reageerde onthutst. “Ik mailde zijn manager maar je krijgt niet eens een antwoord.”

In het panel zaten ook vertegenwoordigers van andere partijen, D66 en de Ouderenpartij, maar wat zich in de bibliotheek voltrok was geen verkiezingsstrijd zoals we die steevaste voorgeschoteld krijgen, een soort gezamenlijke inspanning om het probleem aan te pakken. Dit is de manier waarop politiek in de praktijk van buiten de tv-schermen werkt. Dat vereist het delen van ervaringen, inzichten ideeën. Zoals het besef laten indalen dat het toch vreemd is dat bij het huidige beleid vrouwen die slachtoffer zijn van geweld moeten vluchten naar een opvanghuis terwijl de dader gewoon thuis kan blijven. “Je zou de daders ook kunnen onderbrengen in afkoelhuizen, waar ze kunnen werken aan verandering van hun gedrag.”

Op de avond werd duidelijk hoe politieke problemen samenhangen. Zo zijn er door de wooncrisis te weinig huizen beschikbaar waar vrouwen naar toe kunnen verhuizen om een nieuw leven te beginnen. Tanya vertelde over een vrouw in een opvanghuis waarvan het kind vanwege de veiligheid niet buiten kon spelen. “Daarom ging ze uiteindelijk terug naar huis en werd alsnog neergeschoten.” Daar hoor je weinig over in het politieke verkiezingsdebat, dat de wooncrisis mensenlevens kost.

Het was natuurlijk geen gewone verkiezingsavond want de meeste politici waren het in grote lijnen met elkaar eens. En de indruk ontstond dat ze er ook wel uitkomen op de punten waar ze van mening verschillen. De bereidheid femicide aan te pakken is groot. De vraag is alleen wie gaat dat echt doen? Welke politicus is behendig genoeg om deze agenda door te voeren? Ik geloof niet dat een debat een manier is om daar echt achter te komen. Je komt het te weten door zelf de politiek te volgen, wat maar weinig mensen doen, de politici aan de afspraken te houden, wat nog minder mensen doen, of door journalistiek die de aanpak voortdurend kritisch tegen het licht houdt. Zo voorkom je ook dat we afglijden naar een democratie waar onrustbarend veel kiezers in de laatste 24 uur nog steeds twijfelen wie ze het meest geschikt vinden om het land te besturen. Je zou kunnen zeggen dat die besluiteloosheid een red flag is voor het afglijden naar een autocratie. Maar wel lekker spannend voor de peilingen en het bijbehorende politieke entertainment.

Wij amuseren ons kapot, schreef de mediacriticus Neil Postman in de jaren negentig in een voorspellend boek over ontwikkelingen in de media. Ik vrees steeds meer dat hij gelijk krijgt. We zien een voorspelbare moord op onze democratie.