De vergeten slaven van Nederlands Indië

Demythologisering is essentieel, willen wij vandaag de dag op een zinnige manier de confrontatie aangaan met ons slavernijverleden, schrijft Han van der Horst.

Het beeld van de geschiedenis wordt sterk door romans, films en tv-series beïnvloed. Zo bepalen producties als Amistad, Twelve Years a Slave, Hoe Duur Was de Suiker of – een paar decennia terug – Roots, heel sterk onze voorstelling van slavernij. Daar is natuurlijk niet zoveel tegen maar in populaire fictie ligt de nadruk sterk op de ontwikkeling van het verhaal en dramatische gebeurtenissen om de aandacht van het publiek vast te houden. Daardoor blijft er weinig ruimte over voor het alledaagse in een slavenmaatschappij. Ook vertonen de hoofdrolspelers de neiging tot extreem gedrag. Zij gaan in verzet tegen hun lot of zij vertonen een grote wreedheid in het onderdrukken en mishandelen van hun menselijk bezit. Daar is evenmin iets tegen. De samenleving gaf ruimte voor zulk gedrag. Slavenbezitters  kwamen er mee weg.

Er onttrokken zich genoeg slaven aan de heerschappij van hun meesters om overal in het Caribisch gebied eigen gemeenschappen te vormen. Maar de meesten bleven en de gemiddelde meester gedroeg zich niet als een ongeremde sadist. Het is niettemin belangrijk om zulke verhalen te blijven vertellen omdat zij de uiterste consequentie zijn van een maatschappij die mensen als bezit verhandelt. Maar het is niet het hele verhaal en als je wilt dat het onderwijs in Nederland behoorlijke aandacht besteedt aan het slavernijverleden, dan moet je dat hele verhaal wel vertellen: van de excessen en van het alledaagse. 

En over de daadwerkelijke omvang van de Nederlandse rol in de slavernij. Het gaat de laatste jaren – vooral in het kader van de Zwarte Pieten Oorlog – vooral over de West-Indische Compagnie en de slavenhandel tussen West-Arika en het Caribisch gebied. Maar dat is slechts de helft van het verhaal. Ook in Azië werd onder de vlag van de Hoogmogende Heren in Den Haag een uitgebreide slavenhandel gedreven. De Verenigde Oost-Indische Compagnie kocht er duizenden aan om werkplaatsen en scheepswerven mee te bemannen. Aan slavenhandel deed dit bedrijf niet. Dat liet zij over aan de eigen personeelsleden, die daarmee een stevige cent extra konden verdienen. Batavia was dan ook net zo’n slavenstad als Paramaribo.  

Vrijwel niemand heeft het daarover, stelden docenten en studenten geschiedenis aan de Leidse universiteit vast. Daarom hebben zij een speciaal nummer van hun tijdschrift Acta Historica aan de slavernij in Azië gewijd.

Net als op de kusten van Afrika waren in Azië slavernij en slavenhandel een gebruikelijk fenomeen. De Nederlanders – aan dit systeem van huis uit ontwend – wisten zich echter razendsnel aan te passen en er zijn redenen om aan te nemen dat de omvang van de slavernij in het oosten niet veel kleiner was dan die in het Caribisch gebied.

De medewerkers van Acta Historica stellen vast dat er een enorme hoeveelheid bronnen klaar ligt om de werkelijkheid van de slavernij in het VOC-gebied boven tafel te krijgen: de verslagen van rechtszaken waarbij slaven betrokken waren. Je komt dan uiteraard de slavernij tegen op het scherpst van de snede. We ontmoeten de opstandige Ontong Kitjil, die voor een gruwelijke executie wordt gespaard maar in plaats daarvan iets krijgt wat lijkt op een doodstraf op termijn. We komen een zaak tegen rond de dood van een baby aan boord van een schip. Moord? Verwaarlozing? Of verhongering omdat de moeder van het kind gedwongen was de baby van de meesteres te zogen en geen melk overhield voor haar kind? 

Het zijn spectaculaire zaken die je spectaculair kunt opschrijven. In het bijzonder dat verhaal met de baby leent zich voor een tv-drama. Maar dat doen die Leidenaren niet. Zij gebruiken deze ingang om dieper door te dringen tot de verhoudingen tussen meesters en slaven in Oost-Indië, om denkpatronen bloot te leggen, het verschil tussen norm en werkelijkheid en de dagelijkse gang van zaken. Om dat te benadrukken slaan zij een koele, afstandelijke toon aan. Zo ontstaat een beeld in natuurlijke kleuren. Met andere woorden: zij doen aan demythologisering.

Zo’n demythologisering is essentieel, willen wij vandaag de dag op een zinnige manier de confrontatie aangaan met ons slavernijverleden. Er bestaan – om weer terug te keren naar de slavernij in de Amerika s twee mythes: die van Gone with the Wind met ridderlijke plantage-eigenaren en slaven op de achtergrond die bij het katoen plukken zo ontroerend zingen en die van Kunta Kinte aan de geselpaal. De waarheid ligt daar niet tussenin want beide beelden vormen een uitsnede van de werkelijkheid. De historische waarheid was anders, rijker, breder, veelkleuriger. Maar daardoor wordt zij voor huidige generaties onontkoombaar, terwijl je allerlei mythes lachend weg kunt wuiven. 

Als er meer nadruk gelegd moet worden op het slavernijverleden in het Nederlands onderwijs, dan moet deze waarheid de grondslag vormen. En mogen de slaven van Nederlands Indië niet langer worden vergeten.

Tot slot: ik ben mij ervan bewust dat veel Nederlanders in het verleden het slachtoffer werden van Noord-Afrikaanse slavenjagers maar daar gaat het vandaag niet over. 

Download hier nummers van Acta Historica als Pdf. Het nummer over slavernij staat bovenaan en draagt de titel Over Amok in Nederlands-Indische Rechtszaken. Mooie lectuur voor de rustige momenten tijdens de komende feestdagen.

Beluister dit opiniestuk hier

Volg Han ook op Twitter

Het nieuwste boek van Han is De Mooiste Jaren van Nederland (1950-2000)

Beeld: Slavenmarkt in Pipli. Lusu Arakanese slavenhandelaren verkopen slaven aan de VOC. Uit het historisch werk van Wouter Schouten: Oost-Indische Voyagie.