Joop

De val van de muur en de idioten

  •    •  
04-11-2014
  •  
leestijd 4 minuten
  •  
RTEmagicC_vrijheid_gelijkheid_broederschap_def_w215.jpg
Wat heeft die historische gebeurtenis van 25 jaar geleden ons gebracht?
‘De uit de gemeenschapsband voortvloeiende gebondenheid van het individu vormt geen beperking van zijn vrijheid, maar is een onmisbare voorwaarde om die te verwezenlijken.’ Deze zin klinkt velen nu wat wezensvreemd in de oren. En weinigen zullen meteen doorhebben dat het gaat om een passage uit een beginselprogramma van de VVD; uit 1948.
Er is sindsdien veel veranderd. We beleven vrijheid tegenwoordig vooral individueel en in ons hoofd verbinden we het met begrippen als ‘eigen verantwoordelijkheid’ en ‘onafhankelijkheid’. Op die manier beleefd is vrijheid de centrale waarde van onze liberale maatschappij geworden. Dat heeft vele oorzaken, maar een belangrijke rol daarin was weggelegd voor een historische gebeurtenis die op 9 november aanstaande precies 25 jaar geleden plaatsvond: de val van de Berlijnse muur.
De periode daarvoor, de Koude Oorlog, was voorgesteld als een strijd van de vrijheid, die het westerse kapitalisme bood, tegen de dictatuur van de grote communistische vijand die een collectief systeem van gelijkheid voorstond. En het was duidelijk dat dat daar tot veel slechtere levensomstandigheden had geleid dan die in het vrije Westen. De val van de muur in 1989 werd daarom gezien als het bewijs voor de superioriteit van de vrijheid die dat westerse kapitalisme bood.
Vrijheidspropaganda
Dat beeld is begrijpelijk, maar toch misleidend. De westerse wereld werd in die tijd namelijk niet zozeer gekenmerkt door de vrijheid die er heerste op het gebied van bijvoorbeeld de meningsuiting of de markt, maar door een continue zoektocht naar een balans tussen die vrijheid en gelijkheid en broederschap. Dat resulteerde toen bijvoorbeeld in de verzorgingsstaat waarin de vrije markt werd gecombineerd met herverdeling via een progressief belastingstelsel, een minimumloon, sociale zekerheid en collectieve pensioenregelingen en verzekeringen. Die drie waarden als kern van onze westerse democratieën gaan terug op een gebeurtenis die precies tweehonderd jaar voor de val van de muur plaatsvond, toen de bestorming van de Bastille de Franse Revolutie inluidde.
Maar omdat we zijn gaan geloven in onze eigen vrijheidspropaganda, is het denken in termen van gelijkheid en het collectief sinds de val van de muur meer en meer naar de achtergrond verdwenen. Daarna brak een tijd aan waarin Francis Fukuyama veel roem kon oogsten met zijn aankondiging van het einde van de geschiedenis, omdat er geen alternatief meer zou zijn voor het individualistische liberalisme. In dezelfde context kreeg de wiskundige John Nash in 1994 de Nobelprijs voor de economie voor zijn Nash-equilibrium. Dat model liet zien dat als individuen allemaal hun eigenbelang nastreven en daarbij over voldoende kennis beschikken over welk eigenbelang anderen nastreven, er altijd een evenwicht is, waarin al die belangen perfect in balans zijn. Ondanks dat beiden inmiddels grote vraagtekens hebben gezet bij hun eigen beweringen, of ze in het geval van Nash ronduit verwerpen, zijn die ideeën wijdverspreid geraakt. Zozeer dat in die jaren de meeste Europese Sociaal Democraten besloten hun ideologische veren af te werpen en zich te tooien met een deel van de veren van de liberalen.
Competitieve ‘idoten’
Zo is competitie steeds meer het toverwoord geworden. Competitie op de markt, van bedrijven en individuen. Maar ook competitie om aandacht, status en voorrang. Met het primaat van deze manier van denken over vrijheid zijn we iets wezenlijks kwijtgeraakt.
Democratie vraagt namelijk dat we als individuen dingen doen en laten voor de gemeenschap en daarbij is betrokkenheid bij die gemeenschap, oftewel broederschap, onontbeerlijk. En je voelt nu eenmaal veel minder makkelijk betrokkenheid bij je concurrent, dan bij degene met wie je samenleeft en werkt. Allerlei psychologisch onderzoek laat bovendien zien dat die betrokkenheid alleen kan bestaan als de leden elkaar als gelijkwaardig zien. In die zin vormen vrijheid, gelijkheid en broederschap als het ware een drie-eenheid van de democratie.
De oude Grieken krijgen vaak de credits als de grondleggers van onze individualistische westerse cultuur. Maar toen zij in de vierde en vijfde eeuw voor Christus de basis legden voor onze huidige democratie, bedoelden zij niet dat het goed was om als individu de gemeenschap links te laten liggen. Het werd juist als een plicht gezien om je als vrije burger met de gemeenschap te bemoeien. Alleen iemand die zich met anderen, de groep, de samenleving als geheel bezighield was een redelijk wezen.
Deed je dat niet en was je alleen met je eigen zaken (to idion) bezig, dan werd je gezien als een onderontwikkeld mens, eigenlijk geen echt mens. Zij waren ‘idiotès’, waarvan ons woord idioot is afgeleid. En idioten verloren op den duur hun burgerrechten en daarmee hun vrijheid.
Het wordt tijd dat we ons met zijn allen wat minder als idioot gaan gedragen en ons denken over vrijheid weer meer in balans brengen met die onmisbare begrippen gelijkheid en broederschap.
Van Maarten van den Heuvel verscheen onlangs het boek Vrijheid, gelijkheid, broederschap. Oude waarden in nieuwe tijden. Volg Maarten van den Heuvel ook op Twitter

Meer over:

opinie, leven
Delen:

Praat mee

Heb je een vraag, suggestie of wil je gewoon iets kwijt? Dat kan hier. Lees onze spelregels.

avatar

Reacties (8)

Tom Meijer
Tom Meijer4 nov. 2014 - 9:54

"de verzorgingsstaat waarin de vrije markt werd gecombineerd met herverdeling via een progressief belastingstelsel, een minimumloon, sociale zekerheid en collectieve pensioenregelingen en verzekeringen." Prima stuk Maarten en dit is naar mijn mening de kern van een beschaafde maatschappij. Die kern is aan ernstige erosie onderhevig, alom worden er stukken moedwillig afgebroken. Dat moet stoppen en waar nodig hersteld. De beschamende afbraak zal niet makkelijk te repareren zijn maar het moet gebeuren willen we uiteindelijk niet in de wildernis terecht komen. Dat betekent dat we ons moeten ontdoen van de afbrekers en ons op het opbouwen moeten concentreren.

Paulpeters
Paulpeters4 nov. 2014 - 9:54

Zelf signaleer ik dat onze overheid/de politiek zich allerlei onrecht aantrekt en veel oplossingen wil bieden. De burgerij heeft het goed, maar voelt zich niet betrokken bij maatschappelijke problemen. Armoede heb je immers aan jezelf te danken, als je ziet hoeveel kansen het onderwijs biedt en uiteindelijk kan iedereen eten, drinken en een dak boven zijn hoofd hebben. Ik zeg niet dat het zo is, maar wel dat velen het zo ervaren. Er is dan ook geen of minder noodzaak om maatschappelijk betrokken te geraken, want het wordt immers allemaal al geregeld. Ieder kan lekker met zijn eigen leventje bezig zijn. En dat is misschien wel de paradox vvan de sociale verzorgingsstaat: doordat de staat voor een ieder zorgt, hoef je je als burger niet meer om anderen dan je eigen gezin en de mensen in je eigen leefwereldje te bekommeren.

Brauswasser
Brauswasser4 nov. 2014 - 9:54

Wat heeft die historische gebeurtenis van 25 jaar geleden ons gebracht? Heel veel OOST-landers. Verdringing van arbeidsplaatsen. Toename kriminaliteit. Misbruik van uitkeringen. Accordeonisten en blaadjesverkoopsters bij de supermarkt. Meestal veel ellende. Gelukkig wonen in ons grote dorp ook nog positief ingestelde Polen die vooruit willen via scholen en werk. Maar 90% is pure ellende.

Grootbekje
Grootbekje4 nov. 2014 - 9:54

In de week dat de muur viel was ik in Berlijn. Wat mij vooral is bijgebleven: Oost-Berlijners met vaak niet meer dan een paar bananen of sinasappels in hun winkelwagentje en het gekanker van de ‘Wessies’, vanwege de ellenlange rijen voor de kassa van de supermarkten. “Die Mauer muss zurück,” wond mijn gastheer er geen doekjes om. Het was niet de stank van de Oost Duitse ‘volkswagen’ – de Trabant – die hem irriteerde, en boodschappen deed zijn ‘poetsvrouw’, dus dat kon het ook niet zijn, nee het was zijn aan zekerheid grenzende vermoeden dat de muur - het Betonnen Gordijn - een garantie was voor onze (Westerse) vrijheid. “Niets weerhoud de Staat er nu nog van om haar burgers stukje bij beetje in een keurslijf te persen,” betoogde hij. “Vergis je niet, het was de Wehrmacht die capituleerde, de NSDAP heeft nooit ook maar een document ondertekend, en al die miljoenen overtuigde naziezwijnen hebben aan het eind van de oorlog hun uniform in de kast gehangen, een kostuum aangetrokken en gewacht op wat komen ging. Hoeveel daarvan zijn er uiteindelijk vervolgt? Precies, minder dan 1%. En zo zal het ook gaan met die Stasizwijnen in Oost Duitsland. Er zullen een paar koppen rollen, maar het gros van de ambtenaren blijft op z’n plek zitten en werkt gewoon door. Let maar op, dit is het begin van de Nieuwe Wereld Orde. Ergo, die Mauer muss zurück.” “Je zal trouwens een Oost Duitse jood zijn,” veranderde ik van onderwerp, “eerst mocht je niet klagen en nu heb je geen muur meer!” Mijn Berlijnse vriend keek mij niet-begrijpend aan. Tja, Duitsers en humor…

Zephyr2
Zephyr24 nov. 2014 - 9:54

Is onze primaire drang niet overleven en voortplanten? Zit dat niet nog steeds diep in onze genen? Worden de keuzes die wij maken niet uiteindelijk bepaalt door het eigen voordeel dat wij daar uit denken te halen afgezet tegen het risico? Alle mooie theorieën over welke samenlevingsvorm dan ook, wat levert het mij op, is toch de uiteindelijke drijfveer bij onze keuzes.

1 Reactie
denmol
denmol4 nov. 2014 - 9:54

"Worden de keuzes die wij maken niet uiteindelijk bepaalt door het eigen voordeel dat wij daar uit denken te halen afgezet tegen het risico?" Als ieder mens zo kortzichtig zou zijn als jij door om hun individuele doelen te bereiken alleen zichzelf en slechts de eigen behoeften als leidraad te nemen, dan zou de mensheid al lang verloren zijn en gelukkig zijn de meesten niet zoals jij. Jouw visie volgend beschouw je samenwerking, wat tot veel meer winst leidt voor de groep als geheel en ook voor jou als individu dan je zelf in je eentje ooit zou kunnen vergaren, mijns inziens ten onrechte, als niet ter zake doende. Dat hebben onze voorouders gelukkig toch beter gezien want mensen zijn nu en altijd kuddedieren geweest en die opereren veel effectiever en nuttiger dan een "lone wolf" die als individu opererend ook nog eens kwetsbaarder is dan mensen die zich organiseren en samen een vuist maken in plaats van in je eentje aan te modderen. "Alle mooie theorieën over welke samenlevingsvorm dan ook, wat levert het mij op, is toch de uiteindelijke drijfveer bij onze keuzes." Zoals gezegd, individuele doelen bereiken via gezamenlijke inspanning is niet alleen mogelijk maar in veel gevallen de meest verstandige optie.

pietdeg2
pietdeg24 nov. 2014 - 9:54

"Het werd juist als een plicht gezien om je als vrije burger met de gemeenschap te bemoeien. Alleen iemand die zich met anderen, de groep, de samenleving als geheel bezighield was een redelijk wezen." Waarbij die oude Grieken er overigens geheel eigen ideeën op nahielden over wie bij de samenleving als geheel hoorde en wie niet. In die zin benaderen we het Griekse ideaal aardig: wat als altruïsme wordt gepresenteerd is doorgaans groepsegoïsme.

1 Reactie
JodeJo
JodeJo4 nov. 2014 - 9:54

[wat als altruïsme wordt gepresenteerd is doorgaans groepsegoïsme.] Altruistische vogels zijn een dankbare prooi voor egoistische koekoeksjongen. Ze hebben in de meeste gevallen niet eens door, dat het koekoeksjong niet een van hen is. Zelf niet als een koekoek uit de andere boom roept dat ze koekoek zijn.