De samenzweringsroes

Wat drijft een negentienjarige student om met een neppistool het Mediapark binnen te wandelen en Nederland in rep en roer te brengen? Tarik Z. verdiepte zich volgens klasgenoten in samenzweringstheorieën over vrijmetselarij en nieuwe wereldorde. Ik weet niet in hoeverre hij daardoor gedreven werd, al deed wat hij zei dat vermoeden.

Tarik Z. deed me terugdenken aan 25 jaar geleden, toen ik na het overlijden van een dierbaar familielid een moeilijke tijd had en afleiding vond in een boek over samenzweringstheorieën. Ik verslond daarop het ene na het andere obscure werk over vrijmetselaars, illuminaten, Bilderbergers en aanverwante onderwerpen.

Cocaïne Dat ik er niet genoeg van kon krijgen heb ik later verklaard met wat wordt omschreven als revelation sensation, een adrenaline-effect dat volgt uit het idee toegang te krijgen tot wereldomvattende geheimen.

De samenzweringsroes lijkt op die van cocaïne; na het eerste snuifje ontstaat de behoefte naar meer. Andere symptomen doen eveneens aan coke denken. Het overmatig gebruik van samenzweringstheorieën kan leiden tot gevoelens van superioriteit, maar ook tot paranoïde waanbeelden, vooral wanneer de gebruiker zich in een sociaal of emotioneel isolement bevindt. In extreme situaties is er dan weinig voor nodig om volledig te ontsporen.

Mix Het verraderlijke van samenzweringstheorieën is dat ze vaak uit een mix van feiten en fictie bestaan. Soms kan wat complotfreaks uit hun dak doet gaan niet eens tegengesproken worden. Neem de vrijmetselarij, het stokpaardje van menig conspiracy buff. Er bestaan de meest idiote complotfantasieën over de vrijmetselarij, maar de door samenzweringstheoretici vaak genoemde stelling dat vrijmetselaars betrokken waren bij revoluties is bijvoorbeeld niet eens onwaar.

Zo speelden vrijmetselaars een prominente rol bij de Jonge Turken revolutie van 1908 in het Ottomaanse Rijk. De Turkse Grootloge spreekt dat niet tegen. Het probleem met complotdenkers is dat de stap naar vrijmetselaars binnen een wereldregering die het op een akkoordje hebben gegooid met buitenaardse machten vervolgens snel genomen is.

Iran-Contra Het lastige is verder dat ondanks het zotte karakter van veel samenzweringstheorieën met geen mogelijk ontkend kan worden dat er complotten worden of zijn gesmeed. Als Iran-Contra niet was bewezen zouden zij die beweerden dat de CIA wapens aan Iran verkocht en drugs op de markt bracht, om de oorlog tegen de Sandinisten in Nicaragua te financieren, waarschijnlijk voor gek zijn versleten.

Soms bevinden samenzweringstheorieën zich in een grijs gebied. Zoals die over de moord op de Amerikaanse president John F. Kennedy. Hoewel een Amerikaanse Senaatscommissie daarbij een samenzwering constateerde, blijft Lee Harvey Oswald volgens veel lezingen toch de enige moordenaar.

Artikel Terug naar Tarik Z. Hij wist in minder dan een uur tijd iets op gang te brengen dat hem hoogstwaarschijnlijk de rest van zijn leven zal blijven achtervolgen.

Twintig jaar geleden was ik een soort Tarik Z. Mijn onbezonnen daad bestond uit een artikel dat ik destijds in mijn samenzweringsroes schreef. Dat leidde tot een strafklacht, naar aanleiding waarvan ik niet veroordeeld werd, maar wel een soort levenslang kreeg opgelegd.

Want hoewel de periode waarin ik een kick kreeg van samenzweringstheorieën snel voorbij was wordt ik ook nu nog wel eens aan mijn jeugdzonde herinnerd. Het is bij mijn bestaan gaan horen. Gedane zaken nemen nu eenmaal geen keer.

Boek Tegen de tijd dat ik met het schrijven van mijn eerste boek begon was de fase waarin ik een kick kreeg van wilde complotverhalen voltooid verleden tijd. De informatie waar dat boek op gebaseerd was bestond ook absoluut niet uit samenzweringstheorieën (de bron van een zinnetje uit dat eerste artikel was de enige uitzondering, omdat ik meende het niet te kunnen maken dat te negeren). Het deed er niet veel toe, want in reacties op het boek werd soms niet eens naar de inhoud ervan verwezen, maar wel naar dat gewraakte eerste artikel.

Zo leerde ik nog iets. Dat informatie die velen liever niet onder ogen zien heel efficiënt buiten beschouwing kan worden gelaten door het af te doen als een samenzweringstheorie. Maar goed, ik had het mijn critici met dat eerste artikel natuurlijk ook wel eenvoudig gemaakt. Daarom was het wellicht beter geweest wanneer ik het artikel dat ik de lezer hierbij onder de aandacht breng veel eerder had geschreven.

Turkije Hoewel ik als het om scepsis over samenzweringstheorieën gaat tegenwoordig roomser ben dan de paus, blijft het fenomeen me fascineren. Alleen om een andere reden.

Toen mijn eerste boek in het Turks vertaald werd kwam ik als voormalig complotdenker in aanraking met Turkije, een land waar de samenzweringsroes erg breed ervaren wordt. Vaak gaat het er om complotthesen in een nationalistisch context, waarbij vrijmetselaars, illuminaten, Bilderbergers, de ‘rentelobby’, Israël, de VS, de EU, Armeniërs, Koerden en de rest van de wereld uit zijn op vernietiging van land en natie.

Hoe ongeloofwaardig het vaak ook allemaal ook klinkt, een groot deel van de bevolking gelooft het. Dat gebeurt nu eenmaal wanneer het beeld van de werkelijkheid meer op ideologie is gebaseerd dan op feiten.

Bulut Samenzweringswaan bevindt zich in Turkije op de hoogste niveaus. Ik noemde eerder al eens de naam van Yigit Bulut. Omdat hij beweerde dat buitenlandse machten trachten president Erdogan met behulp van telekinese te vermoorden. Nergens op gebaseerd uiteraard, maar de meeste stemmers van Erdogans Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) nemen het klakkeloos aan. Erdogan kon Bulut dan ook zonder enig bezwaar uit zijn achterban tot adviseur benoemen. Sterker nog, Bulut is daar een held.

De regeringsgezinde media in Turkije kunnen er ook wat van. Dat bleek toen de aan al-Qaeda gelieerde terreurgroep al-Shabaab onlangs een aanslag pleegde in Somalië. Doelwit was een hotel waar een Turkse delegatie verbleef die voorafgaand aan het bezoek van Erdogan naar Somalië was gekomen. Pro-AKP media hielden niet al-Shabaab, maar Groot-Brittannië en Israël verantwoordelijk. Niet omdat iets daarop wees, maar simpelweg omdat men in AKP-kringen weigert te erkennen dat ook moslims tot geweld in staat kunnen zijn.

Verschillen Tenslotte: Nederland en Turkije zijn toch heel verschillende landen. Terwijl in Nederland een complotdenker onder dreiging van geweld media-aandacht afdwingt en daarvoor vervolgd gaat worden, zet een Turkse president met een complotdenker als adviseur onder dreiging van vervolging de media naar zijn hand.

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012).   Volg Peter Edel ook op Twitter.