De politiek heeft een nieuwe grondwet nodig

Over de noodzaak van een fundamentele heroriëntatie

Er is iets grondig veranderd in de verhouding tussen burger en politiek. Wat ooit fungeerde als bindmiddel – het vertrouwen dat de politiek er was voor íedereen – is verworden tot een versplinterde verzameling van deelbelangen. We zijn getuige van een versnippering die dieper gaat dan louter politieke verdeeldheid: het is een crisis van de democratische verbeelding zelf.

Dekoloniseren van de politiek
Om te begrijpen hoe we hier zijn beland, moeten we durven kijken naar wat we liever vergeten: de koloniale oorsprong van ons politieke bestel. Toen Columbus in 1492 de Amerika's "ontdekte", behoorden de Lage Landen tot het Spaanse rijk. Ruim 180 jaar later richtte Nederland de West-Indische Compagnie op. Het model was bewezen: mensonterende arbeid in koloniën leverde rijkdommen op waarmee je het thuisfront kon optuigen.

Met dat geld werd een heel staatsapparaat gebouwd. Educatie, bankwezen, gezondheidszorg, wetgeving, belastingstelsel – opgezet met kapitaal dat elders werd onttrokken. De Gouden Eeuw? Gebouwd op goud dat niet van ons was.

Maar crucialer nog: die politiek creëerde een psychologisch contract dat tot vandaag doorwerkt. Het Nederlandse volk werd dankbaar voor de welvarendheid die de elite terugschonk. Er was werk, onderwijs, gezondheidszorg. Daarvoor ontstond loyaliteit – zo diep dat armoede als eigen toedoen werd weggezet. Er was immers voldoende voor iedereen, je moest het alleen willen.

Dit contract – dankbaarheid in ruil voor welvaart, loyaliteit in ruil voor zorg – is het fundament van de Nederlandse politiek. De burger hoefde niet te weten hoe de rijkdom tot stand kwam, alleen dat die werd gedeeld. De politiek kon volstaan met top-down besluitvorming, want de uitkomsten waren zichtbaar positief.

Het is precies dit contract dat nu afbrokkelt. Niet in één keer, maar in een reeks vernederende klappen. Van een zorgstaat die investeerde in haar burgers, verschoof Nederland geleidelijk naar een progressieve staat die de nadruk legde op individuele verantwoordelijkheid en marktwerking. Die verschuiving – gepresenteerd als modernisering – bleek voor velen geen vooruitgang maar een achteruitgang.

De eerste scheur: 2008
In 2008 barstte de financiële crisis los. In Nederland vielen de banken: ABN AMRO werd genationaliseerd voor €16,8 miljard, ING kreeg €10 miljard, SNS REAAL €3,7 miljard, Fortis werd opgesplitst. De instellingen die hadden gepredikt dat burgers zelf verantwoordelijk waren, bleken zelf niet zonder de staat te kunnen.

De hypocrisie was schrijnend. De VVD – grootste voorvechter van zelfredzaamheid – moest miljarden belastinggeld gebruiken om banken te redden. Eigen verantwoordelijkheid gold blijkbaar alleen voor burgers. En daarna volgde een bezuinigingsagenda die vooral de gewone burger raakte: zorg, onderwijs, sociale zekerheid werden gekort. De rekening werd gepresenteerd aan degenen die hem niet hadden veroorzaakt.

Het contract begon te scheuren. De PVV groeide explosief: "Onze belastingcenten gaan naar bankiers." Ook de SP groeide. Mensen zagen dat het systeem niet voor hen werkte. "Er is genoeg voor iedereen" werd een bittere grap voor wie hun baan, huis of pensioen verloren terwijl bankiers bonussen opstreken.

Maar het oude contract hield nog net stand – er was nog net genoeg groei om de illusie te behouden. En cruciaal: de politiek kon haar narratief nog controleren. Traditionele media domineerden, de elite kon nog uitleggen waarom de keuzes "noodzakelijk" waren.

De tweede klap: de Toeslagenaffaire
Toen kwam de Toeslagenaffaire – een schandaal dat de morele faillietverklaring van het systeem blootlegde. Tussen 2013 en 2019 werden duizenden gezinnen, vaak met een migratieachtergrond, ten onrechte als fraudeurs bestempeld door de Belastingdienst. Ze moesten tienduizenden euro's terugbetalen, werden financieel geruïneerd, verloren hun huis, hun baan, soms zelfs hun kinderen. Gezinnen werden kapotgemaakt door een systeem dat hen als fraudeurs behandelde op basis van etnische profilering en algoritmes, terwijl de politiek wegkeek.

Het was het definitieve bewijs dat het oude contract een leugen was. "Er is voldoende voor iedereen, je moet het alleen willen" bleek een gruwelijke grap voor mensen die alles volgens de regels deden en vervolgens door diezelfde regels werden verpletterd. De staat die beloofde te zorgen, vernietigde levens. De politiek die loyaliteit eiste, toonde geen enkele loyaliteit terug.

De Toeslagenaffaire was geen incident. Het was symptomatisch voor een systeem dat op scherp stond, dat geen ruimte meer had voor menselijkheid, dat burgers reduceerde tot datapunten en risico's. En het liet zien dat het oude contract van zorg en bescherming een illusie was geworden – voor veel mensen was de staat geen vangnet meer, maar een bedreiging. Toen het schandaal eindelijk aan het licht kwam, trad het kabinet af – maar de daadwerkelijke verantwoordelijken bleven grotendeels buiten schot. De burger betaalde de prijs, de elite liep weg.

De definitieve breuk: COVID en het einde van het monopolie op waarheid
En toen kwam 2020. COVID deed wat 2008 had begonnen en de Toeslagenaffaire had verdiept nog een keer, maar nu definitief – en met een verschil dat alles veranderde: social media.

Opnieuw bleken de grootsten kwetsbaar: KLM kreeg staatssteun, NS kreeg staatssteun, grote bedrijven grepen massaal naar NOW-regelingen. Weer diezelfde les: collectieve vangnetten blijkbaar alleen voor de elite "onmisbaar". Iedereen zat thuis, zag hoe kwetsbaar we waren, ervoer dat zelfredzaamheid een mythe was. De bejubelde verpleegkundige bleek structureel onderbetaald. De onmisbare vuilnisman kreeg geen eerlijk loon.

Maar ditmaal was er geen filter meer tussen burger en werkelijkheid. Via Twitter, Facebook, Instagram, Telegram deelden mensen hun ervaringen rechtstreeks. Ze zagen de volle IC's én de lege ziekenhuizen. Ze hoorden de persconferenties én de gefluisterde twijfels. Ze lazen de officiële cijfers én de alternatieve analyses.

Het monopolie op waarheid – dat laatste restant van het oude contract – spatte uiteen. Internet en social media werden het zwaard dat dwars door de traditionele machtsstructuren sneed. Ineens kon iedereen fact-checken, een platform krijgen, vragen stellen die voorheen nooit gesteld hadden mogen worden.

De politiek wist hier niet mee om te gaan. Ze probeerde het oude model: "Vertrouw ons, wij weten wat goed voor jullie is." Maar dat werkte niet meer. Elk beleid werd binnen minuten ontleed. Elke inconsistentie breed uitgemeten. De burger zag in real-time hoe ministers zich tegenspraken, hoe de elite andere regels volgde (de beruchte borrels tijdens lockdowns), hoe beloftes over mondkapjes, vaccins en exit-strategieën verschoven als zandbanken.

En meer nog: via social media vonden mensen elkaar die zich buitengesloten voelden. De slachtoffers van de Toeslagenaffaire vonden elkaar. De coronasceptici vonden elkaar. De zorgverleners die zich niet gehoord voelden vonden elkaar. Elke groep creëerde zijn eigen echokamer, zijn eigen waarheid, zijn eigen werkelijkheid. De fragmentatie die in 2008 begon, accelereerde exponentieel.

De geboorte van de systeemgeweerden
Het was de combinatie van alles – de bankredding van 2008, de Toeslagenaffaire die het systeem ontmaskerde als wreed en discriminerend, en nu COVID met zijn tegenstrijdige boodschappen en zichtbare hypocrisie – die een nieuwe groep deed ontstaan: de systeemgeweerden.

Dit zijn niet alleen de direct getroffen gezinnen van de Toeslagenaffaire. Het is een brede en groeiende groep burgers die hun vertrouwen in instituties volledig verloren hebben. Niet omdat ze het systeem niet begrijpen, maar juist omdat ze het te goed hebben gezien. Ze zijn niet dom, niet onwetend, niet complotdenkers per definitie – ze zijn geweerd door een systeem dat hen had moeten beschermen.

De systeemgeweerden zijn de verpleegkundige die jarenlang heeft geknot onder toenemende werkdruk en die tijdens COVID werd bejubeld maar structureel nog steeds geen eerlijk loon kreeg. Het is de zelfstandige die zijn bedrijf verloor tijdens lockdowns terwijl grote bedrijven staatssteun kregen. Het is de ouder die werd kapotgemaakt door de Toeslagenaffaire. Het is de jongere die ziet dat een huis kopen onmogelijk is terwijl beleggers de markt opkopen. Het is de hoogopgeleide die ziet hoe algoritmes beslissingen nemen zonder menselijke controle. Het is de arbeider wiens baan verdween door automatisering terwijl politici spraken over "omscholing" zonder concrete plannen.

Via social media vonden deze mensen elkaar, versterkten ze elkaars ervaringen, en vormden ze een groep die geen enkele partij meer vertrouwde. Ze stemmen soms nog, maar zonder geloof. Of ze stemmen niet meer, omdat ze het geloof in het hele systeem zijn kwijtgeraakt. Of ze behoren tot de groep die zich laat verleiden door nostalgie en sentiment, zich ook tegen het progressieve systeem verzettend vanuit de crisissen die ook zij hebben meegemaakt, en als eerste voor zichzelf kiezen. Ze zijn cynisch geworden, niet uit keuze maar uit ervaring. En ze vormen misschien wel de grootste uitdaging voor de democratie: hoe win je het vertrouwen terug van mensen die het systeem hebben zien falen, niet eenmaal, maar keer op keer?

Het contract brak. Definitief. De dankbaarheid sloeg om in cynisme. De loyaliteit in achterdocht. De politiek verloor niet alleen het vertrouwen – ze verloor de controle over het narratief. En daarmee haar laatste machtsbasis.

De versnippering
Nu bedient elke partij een segment, en elk segment leeft in zijn eigen digitale werkelijkheid. De VVD de elite op LinkedIn. De PvdA de arbeider op lokale Facebook-groepen. DENK de migrant via eigen kanalen. De PVV de autochtoon in gesloten groepen. BIJ1 de buitengeslotenen op Instagram. Forum de complotdenker op Telegram.

En dan zijn er de systeemgeweerden – die geen vaste plek hebben, geen duidelijke partij, geen herkenbare groep. Ze zitten overal en nergens. Ze zijn verspreid over alle lagen van de samenleving, alle opleidingsniveaus, alle achtergronden. Wat hen bindt is niet een gedeelde identiteit, maar een gedeelde ervaring: het systeem heeft hen gefaald. En dat maakt hen misschien wel de meest fundamentele bedreiging voor het huidige politieke bestel, want zij geloven niet meer in herstel binnen het systeem.

Elke groep heeft niet alleen een eigen partij, maar ook een eigen mediadieet, een eigen waarheid. Het geheel desintegreert in parallelle universa die nauwelijks nog communiceren. Een politiek die alleen groepen bedient, kan geen samenleving dienen. En een politiek die de systeemgeweerden negeert of als lastig bestempelt, verliest haar legitimiteit.

Het oude contract ligt in scherven. Driemaal vernederd – in 2008, door de Toeslagenaffaire, en in 2020. Dit is het eindstadium van een model ontworpen voor een andere tijd. Een tijd waarin de elite kon regeren omdat groei alles bedekte, het contract intact was, en zij het monopolie had op informatie en waarheid. Die tijd is voorbij.

Het intervisionaire alternatief
De uitweg ligt in radicale integratie. Niet luisteren naar groepen, maar horen van mensen. Niet bedienen van deelbelangen, maar articuleren van een gedeelde toekomst. En vooral: erkennen dat de systeemgeweerden gelijk hebben – het systeem heeft inderdaad gefaald.

Wat Nederland nodig heeft, is een intervisionaire politiek: een benadering die vertrekt vanuit meervoudige perspectieven die moeten worden verweven. Die erkent dat complexe problemen multiplinaire antwoorden vereisen. Die niet vraagt: "Wat wil mijn achterban?", maar: "Wat hebben we als samenleving nodig?" En die begrijpt dat je het vertrouwen van systeemgeweerden niet terugwint met mooie woorden, maar alleen met daadwerkelijk andere daden.

Concreet betekent dat: niet denken vanuit "eerst wij, dan de rest", maar vanuit "we zitten samen in deze boot". Niet immigranten de schuld geven van woningnood, maar erkennen dat decennia politiek falen de bouwproductie lamlegden. De Turk die in de jaren zestig het spoor aanlegde, de Surinamer die onder Nederlands kolonialisme werd uitgebuit en in de Tweede Wereldoorlog loyaal vocht, de Marokkaan die in de mijn werkte, de Antilliaan die in de zorg staat – zij zijn geen gasten. Ze zijn medebouwers.

Het nieuwe contract is er een van gedeelde verantwoordelijkheid voor gedeelde welvaart. We zorgen samen voor elkaar – in volle transparantie, met ruimte voor twijfel en kritiek, met erkenning van het leed dat is aangericht. En met concrete herstelmaatregelen voor degenen die door het systeem zijn beschadigd.

Een nieuwe morele grondwet

Dit vraagt fundamentele herbezinning. Niet een nieuwe juridische grondwet, maar een morele: een hernieuwd contract tussen burgers.

Die grondwet rust op drie pijlers:

Universaliteit boven identiteit. Niet de groep waartoe je behoort bepaalt je rechten, maar je menselijkheid. Nederland is een gedeelde ruimte die we gezamenlijk vormgeven. En dat geldt ook voor de systeemgeweerden – zij verdienen dezelfde bescherming en dezelfde kansen, ongeacht hun huidige wantrouwen.

Complexiteit boven simplisme. Problemen hebben zelden eenduidige oorzaken. Het zijn niet immigranten die de crisis veroorzaken, maar decennia foute politieke keuzes: liberalisering van de woningmarkt na 2008, uitholling van de publieke sector, onvoldoende investering in onderwijs en zorg terwijl banken miljarden kregen, algoritmes die mensen kapotmaakten zonder menselijke controle. In het tijdperk van social media kunnen we die fouten niet meer verbergen – dus laten we er open over zijn en laten we ze herstellen.

Toekomst boven verleden. De vraag is niet: "Hoe maken we Nederland weer zoals het was?"

Maar: "Hoe maken we Nederland tot een plek waar iedereen wil zijn en aan bijdragen?" Een

Nederland dat eerlijk is over haar koloniale verleden, over de financiële crisis, over de Toeslagenaffaire, over COVID. Een Nederland dat begrijpt dat vertrouwen niet geëist maar verdiend moet worden – elke dag opnieuw. Een Nederland dat erkent dat systeemgeweerden terecht geweerd zijn en dat herstel tijd, toewijding en concrete daden vraagt.

Wat het vraagt

Deze transitie vraagt moed van politici die hun angst voor social media loslaten en hun fouten erkennen, van burgers die verder kijken dan hun eigen echokamer, van media die complexiteit een platform geven, van een overheid die durft te erkennen wat ze fout heeft gedaan en die de systeemgeweerden serieus neemt in plaats van hen als lastig te bestempelen.

Maar die moed is er. In lokale initiatieven, in alledaagse gesprekken, in de veerkracht waarmee mensen blijven bouwen. Ook bij systeemgeweerden die, ondanks alles, nog niet volledig hebben opgegeven.

Nederland heeft geen partijen nodig die grotere stukken van de taart claimen, maar politici die de taart groter maken en ervoor zorgen dat iedereen – ook de systeemgeweerden – mee mag bakken. Geen leiders die het narratief proberen te controleren, maar architecten die samen met burgers een samenleving schetsen waarin we allemaal thuishoren.

Die politiek vraagt een geest die niet vraagt "Wat is er voor mij?", maar "Wat hebben we nodig om samen te floreren?" Een geest die erkent dat in het tijdperk van social media, het monopolie op waarheid voorbij is – en dat dat geen bedreiging is, maar een kans. Een geest die loyaliteit verdient door oprecht te zorgen, die erkent dat sommige mensen door het systeem zo beschadigd zijn dat herstel tijd en toewijding vraagt, die begrijpt dat de systeemgeweerden niet het probleem zijn maar het symptoom van een dieper falen.

Die politiek is mogelijk. Maar alleen als we haar samen maken. En alleen als we eindelijk eerlijk zijn over waar we vandaan komen – zodat we bewust kunnen kiezen waar we naartoe gaan. Met iedereen. Ook met degenen die het geloof zijn kwijtgeraakt.

Dit stuk is een oproep – geen blauwdruk, maar een beginpunt. Het zijn de vragen die we moeten durven stellen als we willen dat Nederland weer een land wordt waar iedereen zich thuis voelt. Niet het Nederland van toen. Het Nederland van straks.

Auset Anhh Re ~ Specialist NEIQ (Neuro-Emotionele Intelligentie Quotiënt) “Hoe lichaam en brein emoties vertalen”