De overheid snapt de essentie van de participatiemaatschappij niet

De relatie tussen burger en overheid verloopt momenteel stroefjes. De burger verwijt de overheid afwezigheid of juist overmatige bemoeizucht en bestuurders hebben hun buik vol van de klagende, passief consumerende, berekenende burger. Vormt de Participatiesamenleving een oplossing uit of juist een verdieping van dit dilemma?

Specialisatie en generalisatie De ontwikkeling van de mens van holbewoner tot moderne kosmopoliet loopt samen met een steeds verdergaande arbeidsspecialisatie. Dit maakt enerzijds een ongekende generalisatie in ons consumptiepatroon mogelijk. Wisten we vroeger van heel veel dingen een beetje, tegenwoordig is er geen enkel product meer dat door één vakman vervaardigd wordt. Al bij de meest simpele artefacten zijn honderden, zo niet duizenden specialisten betrokken in een schier oneindig ketenvormig netwerk van producenten van halffabricaten en ondersteunende diensten. En dit is maar goed ook, anders zou onze geavanceerde maatschappij niet mogelijk zijn geweest. Anderzijds is ons consumptiepatroon nog nooit zo breed en rijk geweest. Matt Ridley toonde aan dat een hedendaagse arbeider met een modaal inkomen zich een grotere diversiteit aan consumptiemiddelen kan aanschaffen dan een koning vijf eeuwen terug.

Overheid en burgers Functiespecialisatie betekent dat ieder doet waar hij of zij goed in is en andere taken overlaat aan degene die dáár goed in zijn. Dit vraagt vervolgens dat deze activiteiten goed op elkaar afgestemd worden, in de vorm van arbeidsverdeling, ruil en handel. Zowel tussen individuen, groepen als landen spelen deze processen. Hier hebben we onze welvaart aan te danken en er is dus geen enkele reden dit gouden principe opzij te zetten. Ook tussen overheden, burgers en markten zijn in de loop der tijd patronen van arbeidsverdeling ontstaan en vaak om goede redenen.

Moed om te regeren Maar ergens zijn er de laatste decennia barsten in dit patroon ontstaan. De kiezer werd langzaam een consument waarnaar geluisterd moet worden; één ook die altijd gelijk had. Consumenten kunnen echter met een brede range aan verschillende, soms onderling strijdige en onverenigbare producten en diensten bediend worden, waar richting overheidsbeleid de terechte verwachting heerst dat haar beleid onderling is afgestemd, coherent is en op ongewenste effecten getoetst werd. Waar de politiek zijn oren naar de consument-kiezer laat hangen, kan onmogelijk nog aan deze eis voldaan worden. Gevolg: kiezer ontevreden en de politiek die het ook niet meer weet. Duidelijk zal zijn dat politiek meer is dan commercie. Politiek vraagt visie, en lef om te besturen.

Is de burger competent, gemotiveerd en geëquipeerd? De overheid schijnt de essentie van deze rolverwarring nog niet te pakken te hebben en reageert de ene keer met een overdaad aan vrijheid en keuzemogelijkheden voor burger en markt (denk aan de liberaliseringgolf) waar ze elders betuttelende beslissingen tot in de kleinste details dichttimmert (van het suf gereguleerde onderwijs tot het rookverbod in de horeca). In welke mate hier primair het algemeen belang, het burgerbelang of vooral toch bestuurdersbelangen de besluitvorming gestuurd hebben, is niet altijd duidelijk. En dat zet kwaad bloed.

Welke taken horen bij burgers? Welke bij de markt? En welke bij de overheid? De vraag: “Is de burger competent, gemotiveerd en geëquipeerd voor een bepaalde taak?” kan als de meest eenvoudige vuistregel dienen om taken al dan niet bij de burger neer te leggen. Is het antwoord ontkennend, dan behoort die taak bij de overheid te liggen en geeft het geen pas die desondanks aan de burger op te dringen.

De participatiemaatschappij In welke mate voldoet het idee van de participatiemaatschappij aan deze criteria? Zijn we bereid en in staat die zorgbehoevende buurtgenoot te helpen? Willen we een nieuwe medelander op sleeptouw nemen? Boodschappen doen voor het bejaarde echtpaar op de hoek? Verantwoordelijkheid dragen voor de groenvoorziening in de wijk? Of het buurthuis runnen als onbezoldigd beheerder? Krijgen we nieuwe plichten opgelegd zonder rechten of middelen? Ontaardt het in wat Pieter Hilhorst scherp typeert als ‘Sociaal doe-het-zelven’? Of vormt de participatiemaatschappij een startschot richting de zorgzame samenleving waar we met z’n allen zo naar verlangen?

Ik vrees dat de participatiemaatschappij helaas een voorbeeld is waar de burger topdown en ongevraagd verantwoordelijkheid in je schoenen geschoven krijgt die er vervolgens krachtig in gemasseerd wordt met kreten als ‘keuzevrijheid’, ‘empowerment’, ‘terug naar de basis’ en ‘eigen kracht’. De vraag of de burger competent, gemotiveerd en geëquipeerd is, lijkt amper gesteld. Hij krijgt zogenaamde keuzevrijheid maar mag niet meebeslissen over hoeveel keuzevrijheid hij wil en aankan. Zeker is dit het geval waar de overheid corveediensten afschuift maar wel met zeer strikte normen toezicht op de uitvoering blijft uitoefenen.

De professionele burger De overheid moet meer oog krijgen voor de professionele burger; de burger als gemotiveerde en competentie vakman. Bewegingen als Beroepseer, het Nieuwe Organiseren, de opkomst van zelfsturende teams en het weghalen van overbodige managementlagen sluiten goed aan bij de professionaliteit van burgers, maar deze successen mogen niet tot de overhaaste conclusie leiden dat we op alle gebieden specialisten zijn, zelfsturing willen en van keuzevrijheid maar geen genoeg kunnen krijgen. Waar we minder competent zijn wenden we ons terecht tot de overheid, en het mag niet zo zijn dat die dan niet thuis geeft of de burger wegstuurt met “.. Zoek het zelf maar uit…”.

Henk Verhoeven is werkzaam als docent Toegepaste Psychologie aan de Fontys Hogescholen. In 2013 publiceerde hij ‘Oerganisatie. De evolutie van samenwerking, van mierenhoop tot multinational’ (Maven Publishing), waarin hij verschijnselen als samenwerking, moraal, economie en technologie vanuit een evolutionair perspectief benadert.