De overheid is verslaafd aan consultants en dat is geen toeval

Eerder deze maand deed NRC een schokkende onthulling over de wereld van ambtenaren die weinig losmaakte. Dat kwam omdat het verhaal was ingebed in voorbeelden van nogal zweverige ‘veranderingsprocessen’. Ambtenaren die workshops volgen waarin een schilder blootsvoets het ‘ongezegde’ in beeld brengt bijvoorbeeld. Daar kun je hard om lachen, en dat deed dan bijvoorbeeld Arjen Lubach ook in zijn veelbekeken show.

Het schokkendste aspect kwam daarbij niet aan de orde, en raakte ook in het onthullende artikel ondergesneeuwd. Je moest er voor de podcast Haagse Zaken beluisteren. Daar hoor je ambtenaren vertellen hoe ze geschoffeerd worden in hun werk, hoe ze er zelfs door in gewetensnood komen. Hoe ze onder druk worden gezet de wet te schenden.

Ambtenaren leggen bij hun aanstelling een eed dan wel gelofte af. Ze zweren trouw aan de Koning en de Grondwet en verklaren onder meer: “Ik zweer/beloof dat ik mij zal gedragen zoals een goed ambtenaar betaamt, dat ik zorgvuldig, onkreukbaar en betrouwbaar zal zijn en dat ik niets zal doen dat het aanzien van het ambt zal schaden.”

Die eed is er niet voor niks. Die moet ons allemaal beschermen tegen zaken als corruptie en machtsmisbruikende politici. In de podcast hoor je hoe ambtenaren vanuit politieke belangen onder druk worden gezet de waarheid geweld aan te doen en de wet te overtreden. Die politiek wil nog wel eens zaken realiseren die niet kunnen dan wel niet mogen, denk aan het recente schandaal rond de opvang van asielzoekers. Ambtenaren worden daarbij als lastige hinderpalen beschouwd.

Wie beleid wil maken zonder ambtenaren kan terecht bij consultants. Die hebben geen eed afgelegd waar ze door gehinderd worden en vertellen de opdrachtgever na ‘grondig onderzoek’ meestal precies wat hij of zij wil horen. De politiek en andere machthebbers zijn er dol op. Consultancy is een miljarden business, niet alleen in Nederland maar wereldwijd. We kennen de namen: McKinsey, PricewaterhouseCoopers, Beerenschot, etcetera.

Het oprukken van de consultant is hand in hand gegaan met het uitkleden van de overheid. Het lijkt wel een perpetuum mobile. Ambtenaren die werden wegbezuinigd, meestal na advies door een consultancybureau, werden vervolgens consultant en door diezelfde overheid weer ingehuurd. Dat ligt niet aan de ambtenaren, dat ligt aan de politiek. Vergeet niet dat Mark Rutte bij zijn aantreden als premier, in samenwerking met de PVV, zei dat hij “de trap van bovenaf ging schoonvegen”. Minder ministeries, minder ambtenaren. Op de kantoren van de consultants plopte de champagne. Inmiddels hebben we zelfs een minister van Financiën gehad - Wopke Hoekstra - die betrokken werd van McKinsey. Hij doet nu Buitenlandse Zaken. Politici die de politiek verlaten gaan weer aan de slag bij consultants. Denk aan premier Balkenende.

Wie denkt dat ik overdrijf moet dit verhaal van de Europese politieke nieuwssite Politico eens lezen. Daarin wordt uiteengezet hoe consultancy multinational McKinsey er in geslaagd is een sleutelpositie te verwerven bij de organisatie van MSC, de jaarlijkse Veiligheidsconferentie van München die afgelopen week plaatsvond. Officieel is dat een activiteit van de Duitse overheid maar onder toenmalig minister Ursula von der Leyen - nu hoogste EU-functionaris - is McKinsey, waar toevallig haar kinderen werken, nauw betrokken geraakt bij de organisatie van deze internationale ontmoeting van beleidsmakers op het gebied van defensie. Voor McKinsey een droompositie want de consultants verkopen hun diensten ook aan de wapenindustrie. Je hoeft geen raketgeleerde te zijn om te snappen hoe lucratief dat is. Je adviseert zowel de kopers als de verkopers. Zelfs bij makelaars is dat verboden.

Nu zou je misschien denken, dat kan allemaal wel maar als je beleid wilt maken dan heb je experts nodig en die moet je nu eenmaal inhuren. Dat laatste is niet waar. Ambtenaren zijn van oudsher experts bij uitstek, ingenieurs, juristen, boekhouders, technici. Maar volgens de principes van het neoliberalisme - hè daar is het weer - staat die expertise concurrentie in de weg. Ambtenaren zijn er immers om de samenleving te dienen, niet om geld te verdienen. Daarom moeten ze zoveel mogelijk gedumpt worden, en vervangen door consultants die elkaar wel kunnen beconcurreren.

Dat je vervolgens met de consultants automatisch experts binnenhaalt is een illusie, stelt de econoom Mariana Mazzucato in haar nieuwste boek dat ze schreef met Rosie Collington The Big Con: How the Consulting Industry Weakens Our Businesses, Infantilizes our Governments and Warps our Economies.

De Belgische krant De Morgen sprak met haar: “Volgens Mazzucato weten consultancybedrijven en bedrijven die worden ingehuurd veel minder dan ze beweren, kosten ze meer dan ze laten uitschijnen en beletten ze de overheid om op lange termijn eigen competenties te ontwikkelen. "We zijn niet tegen consultants. Maar er is een probleem wanneer dit soort bedrijven de overheid geen incentive bieden om onafhankelijk op eigen benen te gaan staan. Een therapeut die een cliënt voor eeuwig en altijd in therapie houdt is duidelijk geen goede therapeut." Consultants zijn ook niet 'neutraal' over de rol van de staat, zo betoogt Mazzucato, en ze verwijst daarbij naar hun werk in de privésector. Na 2008 gingen ze een afslankingskuur voor de staat promoten.”

Consultants hebben belang bij een zwakke staat, want die is voor beleid dan weer afhankelijk van consultants, die op hun beurt weer adviezen geven die de staat zwak houden. Waar kennen we zo'n wisselwerking van? Het is als de relatie tussen een dealer en verslaafde. Dat klinkt overdreven maar het is niet eens te ver gezocht. McKinsey wordt verantwoordelijk gehouden voor de jongste verslavingsepidemie in de VS. De consultant adviseerde een farmagigant de extreem verslavende werking van een pijnstiller geheim te houden om zo de verkoop op te voeren. Dat werkte. De verkoop steeg astronomisch, net als het aantal verslaafden, die weer steeds meer van het middel nodig hadden.

Dat patroon van het creëren van een vicieuze cirkel is de modus operandi van de consultants. Als je er als overheid eenmaal in belandt kom je er nauwelijks nog uit. Consultancy-verslaving, de enige afkickmethode ertegen is de overheid weer sterk en zelfstandig maken.