De omgekeerde gevangenis

De opmars van exclusief wonen in een verdeelde samenleving

Gated communities zijn geen uitsluitend Amerikaans fenomeen. Ook in andere delen van de wereld zoals Zuid-Afrika, Brazilië, Mexico, India en delen van het Midden-Oosten zijn deze afgesloten woonwijken of buurten te vinden. Alleen de bewoners en hun gasten hebben er toegang. Ze zijn doorgaans omheind of afgebakend met hekken, muren of slagbomen en worden vaak bewaakt via portiers of elektronische toegangssystemen.

Het zijn woonclusters met beperkte openbaarheid, meestal bestaande uit villa’s of luxe appartementengebouwen. Vaak zijn er gemeenschappelijke voorzieningen zoals parkjes, tennisbanen of zwembaden, uitsluitend bestemd voor de bewoners. Deze woonvorm biedt niet alleen veiligheid, geborgenheid, privacy en rust, maar verleent ook status en exclusiviteit. Omdat de bewoners doorgaans een vergelijkbare sociaal-economische achtergrond hebben, ontstaat er vaak een hecht gemeenschapsgevoel.

Toch zorgen gated communities voor het tegenovergestelde van sociale integratie. Ze maken de kloof tussen arm en rijk juist veel zichtbaarder. Ze beperken de toegankelijkheid van de openbare ruimte en versterken gevoelens van uitsluiting. Doordat bewoners zich afzonderen en isoleren van de bredere samenleving, vermindert de solidariteit tussen verschillende bevolkingsgroepen.

Ook in Nederland bestaat dit fenomeen, al worden die niet beschouwd als gated communities in strikte zin. Voorbeelden zijn te vinden in Blaricum (Blaricummermeent), Wassenaar, ’t Gooi, en in steden als Amsterdam (de Pontsteiger) en Den Haag (New Babylon). Daarnaast zijn er permanent bewoonde bungalowparken die voor buitenstaanders zijn afgesloten. Luxe serviceflats en besloten woongemeenschappen kunnen eveneens als gated communities worden beschouwd: ze zijn gericht op veiligheid en privacy, en onbekenden kunnen er niet zomaar naar binnen.

Omwonenden van De Pontsteiger ervaren het gebouw zo: "Het is een vesting die het omliggende stadsbeeld domineert. Het schreeuwt elitisme door zijn omvang, eenzaamheid, prijs, en de 'ophaalbrug en gracht' naar de ingang zoals bij een gated community…"

Het relatief geringe aantal gated communities in Nederland hangt samen met het belang dat hier traditioneel wordt gehecht aan de openbare ruimte. Gemeenten zijn terughoudend met het afsluiten van straten of wijken. Toen onlangs werd besloten dat bezoekers van de Zaanse Schans voortaan entree gaan betalen, leidde dat tot felle kritiek van de Zaandammers.

Toch is er een groeiende belangstelling voor beveiligde woonvormen, met name onder welgestelde burgers. Projectontwikkelaars spreken dan liever over een ‘exclusieve woonbeleving’. Deze veilige wooncomplexen, zonder hoge muren, bewapende bewakers of portiers, zijn feitelijk de vernederlandste vorm van gated communities. Oudere welvarende bewoners voelen zich hier beschermd tegen de 'minderbedeelde' boze buitenwereld.

Wie over voldoende financiële middelen beschikt, kan zich afschermen van onveiligheid, overlast of vervuiling. Wonen in zo’n gebouw krijgt ook een symbolische functie. Wie er niet woont, behoort blijkbaar niet tot de geslaagde klasse. Contacten met mensen buiten de eigen sociale bubbel zijn schaars. Op die manier versterken gated communities de sociale ongelijkheid én het beeld van de rijke bewoner die buitenstaanders ziet als ‘de anderen’.

Deze woonvorm sluit naadloos aan bij het neoliberale woonbeleid dat Nederland al decennia voert. De woning is meer een investering dan een sociaal recht geworden. Betaalbare woningen verdwijnen, zeker voor lagere inkomens, die steeds vaker worden verdreven naar slecht onderhouden stadswijken aan de randen van de stad. De woningmarkt wordt grotendeels overgelaten aan projectontwikkelaars, die liever bouwen voor de hogere inkomens. Een schrijnend voorbeeld is te vinden in Enschede. Daar werd een arbeiderswijk volledig verwoest door een vuurwerkramp. De nieuwbouw die volgde bestond vrijwel uitsluitend uit woningen in het hogere segment. Voor de oorspronkelijke bewoners was geen plek meer; zij werden verdreven naar goedkopere, vaak achtergestelde buurten. Woningcorporaties zetten zich nauwelijks nog in voor gemengde wijken waarin arm en rijk samenleven. De markt lijkt vrij spel te hebben nu de overheid zich grotendeels heeft teruggetrokken.

De veilige woongebouwen voor de welgestelden zijn doorgaans uitgerust met slimme elektronische toegangssystemen. Ze hebben gesloten gevels en zijn alleen toegankelijk met een pasje of een sleutel, vaak via een afgesloten parkeergarage. Hoewel ze niet expliciet uitsluiten, gebeurt dat wel impliciet: via de prijs, de status en de locatie. Je zou kunnen zeggen: een gated community is een omgekeerde gevangenis: je kunt eruit, maar anderen kunnen er niet in. Binnen heerst homogeniteit; diversiteit ontbreekt.

Exclusief wonen is daarmee een lifestyle geworden. Het vereist natuurlijk een bijpassend interieur, bijvoorbeeld van gerenommeerde designbedrijven als Van Til, waar verfijnde, dure ontwerpen worden verkocht die naadloos aansluiten op de smaak van de hogere, rijke klasse.

Steeds meer publieke ruimte wordt onttrokken aan het collectieve domein en verandert in geprivatiseerde woonwerelden. Dat is een uiting van een samenleving waarin mensen steeds minder delen en de kloof tussen rijk en arm almaar groter wordt. Gated communities beschermen de rijkdom van de bewoners tegen de ‘have-nots’: dat zijn de mensen die men het liefst buiten de deur houdt…