De mythe van de eigen verantwoordelijkheid

Wij komen ter wereld met hersenen die door een combinatie van onze genetische achtergrond en de programmering gedurende de ontwikkeling in de baarmoeder uniek zijn geworden en waar onze karaktereigenschappen, talenten en beperkingen al voor een belangrijk deel in zijn vastgelegd.

We zitten door onze genetische achtergrond en alle factoren die vervolgens op onze vroege hersenontwikkeling hun permanente effect hebben gehad vol met ‘interne beperkingen’ en zijn dus niet vrij om te besluiten te veranderen van gender-identiteit, seksuele oriëntatie, het niveau van onze agressie, van ons karakter of onze moedertaal.

‘Aangeboren’ is daarbij niet hetzelfde als ‘erfelijk’. Op het moment dat de genen van onze vader en moeder geschud zijn, hebben wij een belangrijk deel van ons karakter, IQ, en de kansen op hersenziekten voorgoed meegekregen. Maar vanaf het moment van de conceptie speelt ook de omgeving in de baarmoeder een essentiële rol in de hersenontwikkeling.

Omgevingsfactoren zijn cruciaal voor de hersenontwikkeling, maar in tegenstelling tot wat werd gedacht in de jaren zestig en zeventig is niet zozeer de maatschappelijke omgeving na de geboorte, als wel de chemische omgeving voor de geboorte het belangrijkste. Wij weten bijvoorbeeld uit het Amsterdamse Hongerwinteronderzoek dat intra-uteriene ondervoeding de kansen verhoogt op schizofrenie, depressie, een antisociale persoonlijkheidsstoornis, verslaving en vetzucht. Ondervoeding in de baarmoeder leidt tot een gestoorde hersenfunctie van het kind, waardoor dit kind in volwassenheid niet in staat is voor optimale omstandigheden en voldoende voedsel voor een volgende generatie te zorgen. Alleen een betere verdeling van het beschikbare voedsel over de wereld kan die vicieuze cirkel doorbreken.

Toch speelt ook de omgeving na de geboorte een rol bij de ontwikkeling van de hersenen. Stimulatie tijdens de vroege fase in een omgeving die door het kind als veilig en vertrouwd wordt ervaren is cruciaal voor een optimale hersenontwikkeling. Verwaarlozing of misbruik van een jong kind kan leiden tot een permanent achterblijvende hersenontwikkeling en verhoogde activatie van de stress-as. Vervolgens is er maar een relatief klein probleem in de omgeving nodig om de stress-as sterk te activeren en een depressie te veroorzaken. Een snelle ingreep van hulpverleners bij een kind dat in zulke omstandigheden opgroeit, is noodzakelijk, en vraagt om een veel efficiëntere organisatie van het hulpverleningscircuit. Ook de hechting van het kind kent een kritische ontwikkelingsfase, waarbij het oxytocine, ‘het hechtingshormoon’, een belangrijke rol speelt. Te lang zonder ouders of pleegouders en de oxytocinespiegels zijn langdurig, mogelijk zelfs permanent verlaagd. Plaatsing van een kind uit een kindertehuis in een pleeggezin moet dan ook zo vroeg mogelijk plaatsvinden, wil een optimale hechting aan de pleeg-ouders nog mogelijk zijn. Een stimulerende verrijkte omgeving is noodzakelijk voor een goede hersenontwikkeling na de geboorte.

De politiek is nooit tot de conclusie gekomen dat de ‘maakbaarheid’ van onze hersenen een onjuist concept was. Integendeel, vanaf de jaren tachtig begon de politiek, als reactie op de topzwaar geworden verzorgingsstaat en de economische crisis van toen, de eigen verantwoordelijkheid van mensen voor hun welvaart en welzijn sterk te propageren. Mensen zouden hun lot in eigen hand hebben, werd ze verteld. Dat klopt niet met de vele studies die laten zien dat de capaciteiten van mensen in grote mate worden bepaald door erfelijke eigenschappen en invloeden uit de omgeving tijdens de vroege ontwikkeling.

Als er een achterstand in het onderwijs is opgelopen, dan is dit moeilijk in te halen. Een aangeboren gebrek aan capaciteiten is helemaal niet in te lopen. Bovendien worden aan mensen in de huidige prestatiemaatschappij steeds hogere eisen gesteld, en lijken steeds meer mensen daar niet aan te kunnen voldoen. Mensen die onvoldoende capaciteiten hebben meegekregen of psychische problemen hebben, krijgen nu onterecht de schuld van hun eigen mislukking.

Een gemakkelijke oplossing voor deze problematiek is er niet. We kunnen het uiterste proberen te doen om de vroege ontwikkeling zo goed mogelijk te laten verlopen en schadelijke invloeden te voorkomen. Maar we moeten ook accepteren dat in zo’n complex proces als de hersenontwikkeling zo nu en dan iets mis zal gaan, wat altijd bij een klein deel van de mensen zal leiden tot onvoldoende capaciteiten, geestelijke achterstand en neurologische of psychiatrische problemen. Dit kan ieder kind overkomen in ieder gezin, en de maatschappij zal daar haar verantwoordelijkheid ten volle voor moeten nemen met aangepaste banen, uitkeringen en een goede praktisch gerichte begeleiding. Hier ontbreekt nog veel aan. Men moet tevens door opleiding en voorlichting proberen de schuld van deze problematiek niet langer in de schoenen te schuiven van degenen die buiten hun schuld een hersenontwikkelingsstoornis opliepen.

Lees meer over de werking van onze hersenen in het nieuwe boek van Dick Swaab: Wij zijn ons brein