De kracht van radio Timbuktu

33 kinderen zeggen in koor het ‘Allahu Akbar’ op. Hun schelle stemmen trillen door de lucht en vullen het kleine klaslokaal. Wangara de koranleraar knikt tevreden mee op het ritme van de woorden. Zijn geduldige herhalen heeft resultaat geleverd. “Wie wil het vers voorin de klas opzeggen? 33 vingers schieten tegelijkertijd omhoog. “Ana, ana, ana!” (ik) gillen ze.

Trailer Radio Timbuktu from Christien Brink on Vimeo.

De klaslokalen in Timbuktu zitten weer vol met kinderen, maar dat was vanaf april 2012 tot begin 2013 wel anders; toen rebellen gelieerd aan de MNLA en Ansar Dine de stad bezetten en het bestuur overnamen, totdat de Franse militaire Serval missie hen verdreef. De stad wordt nu door het Malinese leger en Minusma bewaakt. Winkeltjes zijn weer open;  de meeste mensen die gevlucht waren, zijn weer teruggekomen. Toch heeft de bezetting tot op de dag van vandaag diepe sporen nagelaten in de samenleving van Timbuktu.

Snel nadat de stad werd ingenomen, introduceerden de rebellen een radicale vorm van Islam in Timbuktu. Vrouwen mochten alleen nog maar volledig gesluierd over straat, winkels werden verwoest, radiostations vernietigd en het dagelijkse leven volledig op zijn kop gezet. Veel mensen vluchtten weg uit de regio, bang voor de shariawetten; op hun hoede voor de grillen van de nieuwe bestuurders.

De imam Wangara is wel gebleven. Hij moest toekijken hoe de rebellen er met zijn geloof aan de haal gingen.  Wangara laat de bidkraaltjes door zijn hand glijden.  “Die rebellen beweerden dat ze de ware islam introduceerden, maar in werkelijkheid deden ze niets anders dan terreur zaaien. Mijn geloof heeft niets te maken met hun denkbeelden. Zij gebruiken de Islam om zichzelf te verrijken met wapenhandel en drugshandel.”

Veel mensen zijn door deze bezetting in een geloofscrisis zijn geraakt. “Ze stellen zich de vraag; hoe kan het dat het geloof dat ik al jaren aanhang nu gebruikt werd om terreur en haat te zaaien?” Dat vertelt Lalla Haidara Maiga, directrice van onderzoeksbureau Cercad, die een studie deed naar de gevolgen van de bezetting in Timbuktu.

Timbuktu stond altijd bekend als een stad waar de Islam op een vreedzame manier werd gepredikt, en waar mensen met verschillende geloofsovertuigingen in vrede samenleefden. “Juist dat geloof in die tolerante Islam moet weer versterkt worden,” zegt Wangara.

Tijdens de bezetting werden de meeste radiostations vernietigd. Behalve 1: Radio Bouctou was tijdens de bezetting het officiële communicatiekanaal van de rebellen. De 47-jarige radiojournalist Adjan werkt al jaren voor de community radio van het gemeentehuis, ook toen de rebellen voor redactiechef speelden.

Datzelfde radiostation is nu onderdeel geworden van een pilot project dat door ICCO en Kerk in Actie wordt gefinancierd. Samen met imam Wangara gaat de radiojournalist uitzendingen maken over vrede en verzoening. Dat is hard nodig, want behalve de opkomst van een radicale Islam, is er een diep wantrouwen ontstaan tussen verschillende groepen binnen de bevolking in Timbuktu.

Dat wantrouwen werkt door in allerlei dagelijkse dingen. Veel jongeren en mannen sloten zich tegen betaling aan bij de rebellen, sommigen van hen wonen nog steeds in Timbuktu. Ook mensen die gevlucht zijn zorgen voor wantrouwen bij de achterblijvers. Adjan: “Dat heeft verschillende redenen. Er is een groep mensen die jaloers is op de mensen die geld genoeg hadden om de terreur te ontvluchten. Een andere groep mensen verdenkt de vluchtelingen ervan zijn geloof te hebben verloren.”

Het lijkt alsof het leven in Timbuktu zijn gewone gangetje gaat. Over de lange dorpsweg, die bedekt is met een dikke laag woestijnzand, komt een luidruchtige trouwstoet langs. Onder een boom dicteert een koranleraar een vers, de leerlingen krijten ijverig mee. Maar schijn bedriegt. Lalla: “In Timbuktu is het taboe om te praten over de onderliggende problemen. Maar juist praten over dingen die je hebt meegemaakt, helpt om het te verwerken.”

Een radioshow kan helpen om problemen onder ogen te komen en het debat daarover te stimuleren. Adjan: “Iedereen luistert naar de radio. Het heeft een enorm bereik, ook in de dorpjes ver buiten de stad.”

Acht uitzendingen gaan de journalist en de imam maken. Elke uitzending gaat over een probleem dat in de samenleving heerst: De terugkeer van vluchtelingen, de neiging van jongeren om zich te radicaliseren, het wantrouwen dat is ontstaan tussen de Toerags en Arabieren enerzijds en de zwarte bevolking anderzijds. Maar natuurlijk  gaat het ook over de verwarring die onder de bevolking is ontstaan over wat nu de ware Islam is.

Met de hulp van ICCO en de lokale partnerorganisatie AMSS heeft de journalist theatervoorstellingen georganiseerd waarin acteurs op een concrete en vaak grappige manier praten over moeilijke thema’s.

“De imam kan vanuit zijn visie op de Islam reageren op de luisteraar en vanuit zijn traditionele rol als bemiddelaar een verzoenende bijdrage leveren in een conflict. Maar dat is niet genoeg,” denkt Lalla. “Maar hij zal nooit zelf de problemen benoemen. Hij gelooft dat dit conflicten juist in de hand kan werken. Een theatergroep heeft deze vrijheid wel.”

Op een paar kilometer buiten de stad Timbuktu ligt een klein dorpje, midden in de woestijn. Nu de avond valt, is het weer prima vertoeven onder het afdakje in de binnenplaats. Een aantal vrouwen komt hier samen om naar de uitzending van vandaag te luisteren. Ze zijn 1 van de 11 luistergroepen die de journalist en zijn team heeft samengesteld. Zij luisteren naar iedere uitzending, en kunnen naar de studio bellen om commentaar te leveren.

Ook sketches van het theaterstuk zijn in de uitzending te horen, en de vrouwen beginnen te schaterlachen wanneer er een scene voorbijkomt over een man die er alles aandoet om de inwoners van Arabische afkomst uit de stad te weren. “Ik zou nog liever uit het hemelse paradijs vertrekken, dan dat ik met die verraders moet samenleven,” roept zijn stem krakend over de radio.

Na de uitzending praten de vrouwen door over wat zij hebben gehoord. Misschien wel voor de eerste keer raken de vrouwen echt in gesprek over hun eigen ervaringen. Dat is het effect dat de radioshow kan hebben op de luisteraars.

De tolerante Islam moet weer gehoord worden. Maar het zijn vooral de bewoners van Timbuktu die weer gestimuleerd moeten worden om de dialoog aan te gaan over thema’s die eigenlijk taboe zijn. Adjan: “We proberen in de uitzending zoveel mogelijk getuigenissen van mensen te verzamelen, om daarna vanuit de Islam antwoorden te vinden over hoe nu verder te gaan op die tolerante en vreedzame wijze die Timbuktu van oudsher zo bekend heeft gemaakt.”