De kostendelersnorm in de bijstand: de feiten, en een aanklacht

Ik voerde op radio 1 op 24 november bij Dit is de Dag een gesprek over de afschaffing van de kostendelersnorm in de bijstand, ook wel eufemistisch de ‘participatiewet’ genoemd. De afschaffing ervan is iets waar ik met FNV-collega’s en kaderleden, met andere vakbonden en met belangenorganisaties lang voor gestreden heb. Meestal tegen de klippen op: we hebben echter nooit opgegeven, ook al leek het weinigen te interesseren. Maar nu de áfschaffing ervan een aantal cruciale verkiezingsprogramma’s heeft gehaald, neemt de belangstelling toe. En haasten economen zich om hun bezwaren te uiten. Twee van hen publiceerden op 21 november jl. een opiniestuk in Trouw, waar gelukkig ook wethouder Linda Voortman uit Utrecht op heeft gereageerd.

Wat mij enorm stoort is dat de tegenstanders van de afschaffing – hoogleraren in dit geval, nota bene van de Vrije Universiteit, de christelijke universiteit waar ik zelf ook 16 jaar heb gewerkt – zich bedienen van onjuiste informatie, of in ieder geval onvolledige. Daarnaast vind ik het ronduit schokkend dat mensen uit de geprivilegieerde bubbel zo weinig empathie kunnen opbrengen voor mensen in de bijstand, en zich zelfs genoodzaakt zien daarover naar de krant iets op te sturen. Maar dat geheel terzijde natuurlijk. In de zeven minuten spreektijd in een radioprogramma kun je niet alles zeggen wat je wilt. Vandaar deze long read. Over de feiten rond de kostendelersnorm. En de bijstand.

De economen gebruiken een aantal argumenten voor hun weerstand tegen de afschaffing. Die kan ik gemakkelijk weerleggen. Ik loop ze af. Maar eerst is het belangrijk om in te zoomen op de mensen die in de bijstand terecht zijn gekomen, en op de geschiedenis van de bijstand.

Geschiedenis van de bijstand
De bijstand is – in het heel kort - een inkomensvoorziening die over het algemeen in werking treedt na ommekomst van de WW-duur of de aan de WW-gerelateerde WIA (de arbeidsongeschiktheidswet). Ook mensen die tijdelijk (of langdurig) niet in hun eigen onderhoud kunnen voorzien kunnen een beroep doen op de bijstand. De uitvoering van de bijstandswet is in handen van gemeenten die daarvoor geld krijgen van de rijksoverheid. Het is het laatste vangnet.

De bijstand viert dit jaar zijn 60-jarig bestaan. De Algemene Bijstandswet werd in gevoerd op 1 januari 1965 door toenmalig KVP-minister Marga Klompé. Zij wilde een inkomensvoorziening waar mensen recht op hadden, dat het individu centraal stelde, dat bijdroeg aan de waardigheid van mensen en zij wilde dat mensen dit recht konden claimen terwijl zij op een respectvolle manier werden bejegend.

De bijstand is in neoliberale handen echter afgegleden via de herziene Algemene Bijstandswet van 1996, de Wet Werk en Bijstand van 2004, naar de invoering van de ‘Participatie’-wet van 2015. Waarbij en passant de Wet op de Sociale Werkvoorziening en de Wajong werden ingetrokken. En op 1 januari 2015 de kostendelersnorm werd ingevoerd. Ben u er nog? De staat heeft zich met andere woorden kosten nog moeite gespaard om het gedachtengoed van Klompé uit te wissen. Herstel: kosten zijn wel bespaard, dat wel. Mensen in de bijstand zijn van elke vorm van waardigheid ontdaan.

Hoogte van de bijstand
De hoogte van de bijstand is 70% van het wettelijk minimumloon. Een alleenstaande krijgt dan weer 70% van het bedrag van wat een echtpaar krijgt. Dit laatste is niet eens de officiële kostendelersnorm, maar is er natuurlijk ook één. Voor de officiële kostendelers, namelijk iemand anders in het huishouden zoals kinderen boven de 27, geldt een nog lager bedrag. Voor de goede orde: het wettelijk minimumuurloon bedroeg op 1 juli 2025 ongeveer 14 euro per uur, bruto. We hebben het dus sowieso niet over 70% van een heleboel geld, maar over 70% van een te laag minimumloon. Dat laatste concludeert niet alleen de FNV al jaren, maar ook een Staatscommissie. Het minimumloon moet omhoog. De commissie Sociaal Minimum (officieel: de staatscommissie Toekomst Sociaal Stelsel die door kabinet Rutte III in het leven werd geroepen in 2023 op initiatief van Pieter Omtzigt), heeft verder geoordeeld dat de bijstand in Nederland onleefbaar laag is: het is onvoldoende om van rond te komen en om volwaardig mee te doen in de samenleving. Ook de bijstand moet omhoog, aldus de commissie. Het advies ligt echter ergens in een la te verstoffen, als het niet in de versnipperaar is beland.

De mensen in de bijstand
De mensen met een arbeidsbeperking - die voorheen via de WSW reële kansen kregen op volwaardig werknemerschap in de sociale werkvoorziening - komen nu in de bijstand terecht. Mensen die op jonge leeftijd gehandicapt zijn geraakt, nooit arbeidsverleden hebben kunnen opbouwen, en met de oorspronkelijke Wajong recht hadden op een dusdanig inkomen dat zij onafhankelijk van hun ouders konden worden: nu in de bijstand. Mensen die arbeidsongeschikt zijn geraakt, maar een laag salaris hadden, en nu niet meer aan het werk komen met hun kapotte rug of herstellend van kanker: gevangen in bijstand. Chronisch ziek: gevangen in de bijstand. Alleenstaande moeders met jonge kinderen zonder recht op gratis kinderopvang: in de bijstand. Statushouders met mentale problemen, soms een hoge opleiding, maar veelal gedwongen tot de draaideur van flexbaantjes die geen garantie op een leefbaar inkomen zijn: bijstand. Oudere werklozen die door leeftijdsdiscriminatie niet meer aan de slag komen: bijstand. Flexwerkers na afgedankt te zijn: bijstand. De lijst is ellenlang.

De bijstand in de praktijk
En dan heb je nog geluk. Want als je partner inkomen heeft of als je wat spaargeld hebt dan heb je helemaal geen recht op bijstand. De regels voor de bijstand zijn mensonwaardig hard en rigide. En enorm gecompliceerd waardoor het maken van fouten bijna onvermijdelijk is, maar wel wordt afgestraft met boetes: een flinke korting op het inkomen. Boetes die sommige gemeenten al op voorhand inboeken op hun begroting. De wet schrijft verder voor dat er een verplichte tegenprestatie moet zijn voor het ‘mogen’ ontvangen van de bijstand, waardoor veel bijstandsgerechtigden gewoon actief zijn op de arbeidsmarkt, maar dan gratis voor de werkgever, want ‘met behoud van uitkering’. Jongeren moeten sowieso de eerste maand van de lucht proberen te leven, want voor jongeren is er een wachttijd voor de bijstand in gaat. En er is de kostendelersnorm. De boete op samenwonen.

De kostendelersnorm
De eerdergenoemde hoogleraren in Trouw spraken van: ‘dat we sinds mensenheugenis de kostendelersnorm kennen’. Dit is pertinent niet waar. De kostendelersnorm in de bijstand is ingevoerd op 1 januari 2015, samen met de invoering van de participatiewet. De redenen ervoor waren dat het de uitvoering zou vergemakkelijken en kosten zou besparen voor de gemeenten; gemeenten voeren de bijstand/participatiewet immers uit. Een platte bezuiniging dus. Het sausje dat erover heen werd gegoten was dat meerdere personen in één huis de kosten zou kunnen delen: de huur bijvoorbeeld.

Het NIBUD waarschuwde ertegen: het inkomensverlies zou kunnen oplopen tot meer dan 30% van het totale inkomen, en de kostenbesparing van het delen van een huishouden levert een veel lagere kostenbesparing op dan die waarmee de overheid zich rijk rekende. De boete op samenwonen is desondanks al tien jaar van kracht. Van een individueel recht, zoals Marga Klompé dat voor ogen had, is allang geen sprake meer. Over de noodzaak van economische zelfstandigheid voor vrouwen al helemaal maar niet gesproken.

Dit alles leidt ertoe dat mensen niet durven samenwonen, dat jonggehandicapten geen relatie durven aangaan, dat mensen met een bijstandsuitkering die hun moeder in huis zouden willen nemen om voor haar te mantelzorgen, dat niet doen. Dat ouders hun kinderen dringend verzoeken op zoek te gaan naar een eigen woning, omdat het gezinsinkomen onder hun aanwezigheid lijdt. Op de woningmarkt anno 2025.

De woningmarkt
De genoemde economen voelen zich geroepen de vloer aan te vegen met een argument dat politieke partijen gebruiken om de afschaffing te bepleiten, namelijk dat dit een manier kan zijn om de woningmarkt vlot te trekken (mensen zullen weer durven samenwonen). Zij stellen – hoewel er geen cijfers bekend zijn – dat het effect op de woningmarkt nihil zal zijn en dat mensen hun twee woningen maar heel beperkt zullen opgeven om samen te wonen in één huis. Als dat al zo is, nogmaals: er zijn geen cijfers over bekend, dan is dat volkomen begrijpelijk. De heren hoogleraren negeren immers het diepgewortelde wantrouwen dat inmiddels is ontstaan.

Wantrouwen in de overheid
Het vertrouwen in de overheid van mensen in de bijstand is immers jaar na jaar diep geschonden. Onder aanvoering van partijen als de VVD en uiteraard de voorman van VNO-NCW in een interview met Frénk van der Linden (het labbekakken-interview), is het beeld steeds verder versterkt dat bijstandsgerechtigden luie profiteurs zijn die teren op de zak van de staat. Nog in de laatste verkiezingscampagne van de VVD werd de bijstand een hangmat genoemd. Daarmee implicerend dat de bijstand een fijne plek is waar het goed toeven is. Je hoort het de campagnegoeroes zeggen bij hun glaasje Chablis in de kantine van de golfclub.

Dat dit beeld ver bezijden de waarheid is, interesseert hen helemaal niets. Dat het VN-verdrag Handicap met voeten getreden wordt: ‘wat boeit dat’. Dat leeftijdsdiscriminatie eigenlijk zou moeten aangepakt: ‘dat is veel te belastend voor ondernemers, toch?’ Dat vrouwen (oververtegenwoordigd in de bijstand) gelijke kansen moeten krijgen om zich uit de bijstand te werken, zoals gratis kinderopvang ook voor hen: ‘ja, daar kunnen we niet aan beginnen’. Het beleid is afgestemd op het gepolariseerde beeld dat politici van bijstandsgerechtigden hebben en het heeft inmiddels stevig postgevat. In het kabinet-Schoof is daar ook nog eens een extra discriminerend sausje overheen gegaan; het niet-halen van de taaltoets kan leiden tot verlaging van de bijstand.

Wie betaalt de rekening?
Het laatste argument waarom economen vinden dat de boete op samenwonen niet mag worden afgeschaft: het kost geld. Een boel geld. En dat is zo. En die rekening moet nog verder omhoog. Want er is een hoop herstelwerk nodig. Het minimumloon moet omhoog en daarmee de hoogte van de bijstand (en de AOW). De tegenprestatie moet afgeschaft, de zoektermijn voor jongeren afgeschaft, de regels moeten soepeler, de sancties omlaag. De WIA moet rechtvaardiger, de WW mag niet verder verkort en het plan dat de FNV al jaren klaar heeft liggen voor een rechtvaardige toetreding van mensen met een arbeidsbeperking tot de arbeidsmarkt moet worden geïmplementeerd. Alles hangt namelijk met alles samen.

Economen zullen nu helemaal wel op tilt gaan. Maar de rekening van het bovenstaande wordt nu ook al betaald. Niet in solidariteit door ons allemaal. Maar door diezelfde mensen in kwetsbare situaties, die keihard met het leven in aanraking zijn gekomen: met oorlog, met armoede. Door ouderen. Door mensen die ziek en gehandicapt zijn. En niet te vergeten door kinderen.

Zij leven in armoede, worden met wantrouwen behandeld, krijgen geen gelijke kansen, en haken af omdat de overheid hen enerzijds als kostenpost, maar anderzijds als gratis arbeidskrachten ziet.

De kosten voor hen, maar daarmee ook voor de maatschappij zijn een veelvoud van de investeringen die gedaan zou moeten worden om de levens van mensen in de bijstand weer menswaardig te maken. En om het beleid weer in overeenstemming te laten zijn met hoe mevrouw Klompé, de latere Minister van Staat, het had bedoeld. De bijstand als medemenselijke vangnet voor mensen die respect verdienen, en een waardige, solidaire voorziening voor iedereen die tijdelijk of langdurig niet in zijn eigen bestaan kan voorzien. Niet als beleidsinstrument om keer op keer te bezuinigen op de kwetsbaarste groepen in onze samenleving en waar elke vergissing hard wordt afgestraft door een meedogenloze overheid.

Een kentering is aanstaande. Wethouders nemen zelf initiatief om de situatie van hun inwoners in de bijstand te verbeteren, ook al komt hen dat op reprimandes vanuit rechtse fracties in de Tweede Kamer te staan. Maar wat echt nodig is, is aanpassing van de wet. Laten we beginnen met de kostendelersnorm af te schaffen. En dan doorpakken op de rest.