Amnesty: politie treedt veel te hard op tegen demonstranten, grondrechten in gevaar
De illusie van de dekseldemocratie
© Cc-foto: Engin Akyurt
De vraag waarom Russen niet in opstand komen tegen hun despoot Poetin is er een die veel besproken wordt. Wanneer je de analyses in binnen en buitenlandse media erop naslaat lijkt het antwoord simpel: de grote overheidsrepressie weerhoudt de Russen van protest. Als dat zo is, dan zou het omgekeerde ook waar moeten zijn: trek die autoritaire deksel ervan af en er ontstaat een florerende burgermaatschappij. Het klinkt mooi, maar de werkelijkheid is weerbarstig.
We hebben allemaal de beelden gezien, opgepakt worden vanwege een simpel interview, zelfs wanneer de geïnterviewde het regime naar de mond praat, oorlog als verboden woord, of gearresteerd worden omdat je met een wit stuk papier op straat staat. De repressie door de Russische autoriteiten is vergaand, maar nieuw is het allerminst. Al in het Russische keizerrijk bestond er een gebrek aan vrijheden, daardoor heeft zich nooit een burgerij kunnen ontwikkelen om iets van een maatschappelijk middenveld te vormen. Er waren maar enkele liberaliseringen, waarvan het afschaffen van het lijfeigenaarschap de voornaamste was. De hierop volgende Sovjet-Unie was niet veel beter. Het zou een tijd worden van driekwart eeuw onderdrukking, met fases van verstarring en dooi. Tot het na de val van de Sovjet-Unie in 1991 anders zou worden. Het bleek een misvatting van enorme omvang.
Het idee dat je het autoritaire Rusland, of misschien nog belangrijker, een autoritair opgevoede Russische bevolking omvormt tot een democratische burgermaatschappij door hen enkel vrijheden te geven, is een illusie.[1] Ik noem dit de illusie van de dekseldemocratie: een geromantiseerd beeld waarbij een cultureel hoogstaande en democratische burgermaatschappij zich wil laten gelden, maar dat niet kan vanwege een autoritaire staat die dat onmogelijk maakt. De staat als deksel. Toen in 1991 de autoritaire deksel van de Russische bevolking werd verwijderd ontstond er een tijd van meer politieke vrijheden. Voorzichtig kon er een maatschappelijk middenveld ontstaan en kon er bijvoorbeeld openlijk worden gesproken over de eigen geschiedenis. Maar tien jaar is te kort, waardoor de ontwikkeling van een democratische uit bleef. In 2000 kwam na een decennium van relatieve vrijheid Poetin als president op het politieke toneel en deed met verschillende maatregelen die verworven vrijheden vakkundig teniet. Hoe vakkundig dit daadwerkelijk is kun je je afvragen, een Rus is en was immers geen democraat, een Rus is onderdanig. Het sociaal contract van koopkracht in ruil tegen vrijheid was simpel, daadwerkelijke ontwrichtende massademonstraties bleven uit, met uitzondering van enkele erupties in 2011. Sindsdien dooft de prille burgermaatschappij steeds verder uit.
Toch lijkt er in het Westen een hardnekkig idee te bestaan dat de Russische bevolking zich actief zou willen organiseren, of bereid is om in opstand te komen. Misschien is het de Europese culturele schil van Rusland die ons tot verwarring brengt. Binnen een op het oppervlak Europees ogend land moet toch een zekere mate van democratisch burgerschap te vinden zijn? Het is niet meer dan een sterk geromantiseerd beeld. In het Westen kijken we graag naar de rijke Russische cultuur van schrijvers en componisten, choreografen en schilders. Of wat te denken van al die Sovjet-dissidenten, waren dat geen dappere democraten die zich ondanks het juk van de Sovjetmacht bleven verzetten? Misschien, maar het is nog geen indicatie van een burgersamenleving. Dit geldt ook voor de Russische intellectuelen van deze tijd die in groten getale het land hebben verlaten. Zij blijven stil en dat lijkt goed te verklaren.
De autoritaire deksel der staat doet namelijk iets met een mens, dat weten de Russische autoriteiten ook. Het systeem ondermijnt de ontwikkeling van een democratische cultuur met verschillende middelen: de foreign agent law, vaag geformuleerde wetgeving, willekeurige arrestaties en politieke processen. Het creëert een volledig apolitieke bevolking. Deze gerichte ondermijning is ook goed zichtbaar in het Russische onderwijs. Waar in Nederland democratisch burgerschap hoog op de onderwijsagenda staat, is in Rusland hun versie van maatschappijleer enkel een middel om de democraat in de jongeren in de kiem te smoren. Het doel is het vormen van onderdanen, die zich op patriottistisch wijze dienstbaar maken aan de samenleving en zich vooral niet bezighouden met politiek.[2] De autoritaire deksel conserveert geen burgermaatschappij, maar doet haar verdwijnen. In het geval van Rusland heeft zij zelfs nog nooit als zodanig bestaan en van een democratische politieke cultuur is nauwelijks sprake.
Waar een democratie niet kan functioneren zonder actieve burgers, geldt voor een autoritair stelsel dat het niet kan bestaan zonder passieve onderdanen. Rusland is geen democratische samenleving waar je alleen nog even de autoritaire deksel vanaf moet trekken. Onder de Russische autoritaire deksel vinden we - helaas – voornamelijk passieve onderdanen.
[1] Kievid de, J (2012): Democratie: ideaal en weerbarstige werkelijkheid
[2] Jongejan, B. F. (2022). Russia's Enlightened Citizen: An understanding of Russia’s next generation by examining civic education textbooks.
Cc-foto: Engin Akyurt
Praat mee
Heb je een vraag, suggestie of wil je gewoon iets kwijt? Dat kan hier. Lees onze spelregels.
Reacties (27)
Een zwaar dogmatisch artikel. Waarom zou de hernieuwde dictatuur in vredesnaam een onvermijdelijke ontwikkeling zijn? Ik denk dat de economische en maatschappelijke chaos die onder Jeltsin ontstond een voedingsbodem voor de huidige dictatuur heeft gelegd. Het uiteenvallen van de oude S-Unie (wat nooit de bedoeling van Gorbatsjov is geweest) heeft verder voorwaarden gecreëerd voor het levensgevaarlijke reactionaire revanchisme van Poetin.
Zeker, en de geschiedenis hangt van de toevalligheden aan elkaar. Reden te meer om de onvermijdelijkheid van de nieuwe Russische dictatuur te betwisten.
Het lijkt er ook op dat de burgers vaak liever met de voeten protesteren dan verzet te bieden. Zie ook Afghanistan al zal daar de economie wellicht belangrijker zijn dan de ideologie.
Vreemd stuk die barst van vooroordeel en minachting. In een dictatuur leven is geen pretje kan ik uit eigen ervaring vertellen. Voortdurend onder de duim gehouden worden, geen vrije toegang tot informatie en iedereen kan jou verraden. En als je mond open doet kan jij zo maar verdwijnen. En niet alleen jij maar ook jouw gezin. Maar daar weet deze docent niks van. Nederland heeft niet zo veel recht van spreken vind ik persoonlijk. De kinderen worden in de naam van koning ontvoerd en de meeste burgers vinden dat niet erg, anders zou zij in opstand komen. Mensen sliepen buiten in Ter Apel en bijna iedereen keek toe en ondernam niks. Nederland heeft vrijheid cadeau gekregen en gingen meteen Indonesie terug jatten. Democratie is prachtig iets en dat moeten wij met ons allen beschermen maar ik zie steeds meer dictatuur hier. De partijen die proberen op alle manieren de wet omzeilen en schijt hebben aan de burger. De toeslagenaffaire en schadeherstel in Groningen zijn de voorbeelden. Laten wij een keer onze democratie gezond maken en niet de Russen vernederen zonder dat je de Russen kent.
Het westen kent een zelfde soort probleem. In het westen is men opgegroeid met een sterk misplaatst idee van goed en kwaad. Zo mochten zij slaven houden want zij waren goed en de ander kwaad. Dit is nu gelukkig wel voorbij, maar het onderliggende idee bestaat nog steeds. Het westen mag oorlogsmisdaden plegen want zij zijn goed en als anderen dit zelfde doen, dan is dat opeens het kwaad. Geen enige vorm van zelfreflectie en ook niet begrijpend dat zij de grip op de wereld op deze manier verliest. Anderen hebben het namelijk wel steeds meer in de gaten.
Gio Dat is geen "zelfde soort probleem". Dat is iets wat u er met de haren bij sleept omdat u vindt dat uw stokpaard bereden moet worden. Als u zo de aandacht wilt afleiden van het feit, dat de situatie in Rusland en de gevolgen voor zijn invloedssfeer wel heel anders was en is, dan in willekeurig welk ander Europees land, dan hoop ik dat u daar niet in slaagt.
Ik denk wel dat het een "zelfde soort probleem" is, of iets van vergelijkbare orde. Westers liberalisme is geworteld in het denken van John Locke en voor hem was individuele vrijheid het hoogste goed en een natuurrecht, maar hij paste het wel selectief toe. Het gold voor de mensen met wie hij zich identificeerde, zoals de Amerikanen die voor hun onafhankelijkheid vochten. Voor zwarten en native Americans gebruikte hij een andere regel; de verliezers van een rechtmatige oorlog mogen worden onderworpen (en tot arbeid gedwongen). In het denken van Locke zijn macht en vrijheid verweven en dat is na hem nooit helemaal verdwenen. Slavernij is weliswaar afgeschaft, maar de rechtvaardiging erachter niet. De vrijheid van de "good guys" mag worden bevochten, maar de "bad guys" mogen worden onderworpen op grond van een "rechtvaardige oorlog." De inval van Irak was zo'n vuile oorlog onder de vlag van "a just war." Nadat bekend werd dat die oorlog was gebaseerd op leugens, werden macht en vrijheid losgekoppeld en in het vacuüm dat daarop volgde blijken ook westerse burgers gevoelig voor autoritaire leiders te zijn. Misschien niet in de mate van de Russen, maar het is wel vergelijkbaar. Dat onderkennen hoeft geen afbreuk te doen aan de liberale waarden zelf. Ik denk dat het juist noodzakelijk is het te onderkennen als je die liberale waarden wil behouden. De oorlog in Irak liet beide kanten zien; de machtspolitiek onder liberale vlag, maar ook de ontmaskering daarvan.
Martin van der Linde, Dat is geen onzin. Heb jij toevallig Onze man bij de Taliban gezien? Daar wordt helder en eerlijk getoond hoe dat werkt als VS en meelopers zoals Nederland een land binnenvallen en met staart tussen benen weg rennen en laten het volk achter. Wat dat betreft zie ik veel overeenkomsten met agressie van Rusland tegen Oekraine.
Gio, ivan, Ik ontken niet dat het westen verkeerde dingen deed, maar het gaat hier om wat anders. Het gaat over de invloed van het leven in een dictatuur op het leven van alle dag en wat dat met mensen doet.
@Gio Amerikanen die martelden en moordden kwamen voor de rechtbank. Bij Russische soldaten is dat normaal. Vind jij dat ook normaal?
Aardig stukje maar op zich is niet de Rus het probleem. Het is een kenmerk van een totalitaire dictatuur dat wanneer hij wordt vervangen allerlei shit onder het onderdrukkende tapijt te voorschijn komt. Hetzelfde mechanisme trad op bij de Arabische lente. In Irak, in Syrië, in Afghanistan. Maar ook in Nicaragua, Cuba en talloze andere voorbeelden onder andere in Afrika. Of er komen allerlei warlords te voorschijn die eerder geen kans zagen of er ontstaat na verloop van tijd een nieuwe dictatuur van iets andere kleur. Dichterbij zijn Joegoslavië maar ook Polen en Hongarije voorbeelden. Waarbij in die landen de problemen ook groot zijn maar wellicht de EU een grote escalatie voorkomt. Ik denk niet dat de Russische burger wezenlijk slechter is dan burgers in andere landen. Ze hebben nauwelijks ervaring met democratie. Maar ook hier in Nederland was een extreme partij als het FvD een tijdje de club die de meeste stemmen kreeg. Ik betwijfel of BBB iets anders is. Ik deel dus wel de conclusie van de schrijver. Als de deksel eraf gaat ontstaat niet vanzelf een mooie democratie. Het kan heel goed zelfs erger worden. Maar het is geen specifiek Russisch probleem. Neemt niet weg dat Rusland op dit moment wel een totaal barbaars land is. Maar dat kan dus overal gebeuren.
Daan, helemaal eens. Het zijn niet zozeer de mensen maar het is het systeem. En door het systeem weer de mensen. Dat verklaart de verschillen tussen oost en west Europa. Een docent vertelde dat zijn school ieder jaar leerlingen uit Duitsland een tijdje liet meedraaien. Het viel hem maar ook collega's op dat er wel degelijk verschil was tussen leerlingen uit voormalig oost Duitsland en leerlingen uit het westerse deel. De kinderen uit het de voormalige DDR waren minder sociaal, stiekemer, banger voor autoriteit, hadden meer de neiging zich aan te passen, minder zichzelf. Dit klinkt als een cliché en een enorme generalisatie, maar de verschillen zijn ook terug te zien in de uitkomsten van de Eurobarometer van Kantar. Een Europees breed onderzoek dat al jaren wordt uitgevoerd middels face tot face interviews. Mensen in Oost Europa hebben duidelijk andere dan die in het vrije westen. Hoewel deze kinderen zelf niet in de DDR waren opgegroeid waren hun ouders dat wel. Als verklaring gaf de docent dat die ouders bewust en onbewust hun oude normen en waarden hadden overgeleverd aan hun kinderen.
@ Pindaklaas Jij schrijft: Of wat dacht je van Libië? Ik schreef al: Hetzelfde mechanisme trad op bij de Arabische lente.
@ DanielleDefoe Joegoslavië is inderdaad voor mij een voorbeeld dat laat zien hoe het mis kan gaan als de onderdrukking wegvalt.
Daan Ouwens, Jij schrijft: Joegoslavië is inderdaad voor mij een voorbeeld dat laat zien hoe het mis kan gaan als de onderdrukking wegvalt. Bij ons is niet misgegaan omdat onderdrukking weg was. Hoe kom jij tot deze conclussie?
@DaanOuwens, Het kan overal gebeuren, dus oplettendheid is geboden, en zelfs dat is geen garantie dat het niet misgaat. Maar ik acht de kans dat het gebeurt in landen met een lange democratische traditie een stuk kleiner. Rusland heeft die (nog lang) niet. Volgens mij zijn de meest duurzame democratieën ontstaan vanuit de bevolking, dus het zijn toch de Russen zelf die aan zet zijn. In Iran zie je dat stapje voor stapje gebeuren, hoop ik. Misschien vinden de Russen het wel best, zo'n sterke leider, die alles bepaalt.
Zonder het voortdurende gestook door Serviërs zou er in Kosovo ook meer kans zijn op vooruitgang. Ook zou de Wagnergroep er actief zijn.
Ik ben heel benieuwd of de auteur dit ook van toepassing acht op de Oekraïne.
Rusland was onder de tsaren een autoritaire dictatuur. Onder Lenin en Stalin werd het een totalitaire staat, met Goelags, honderdduizenden executies en zelfs een kunstmatige hongersnood met miljoenen doden tot gevolg (Holodomor) . Na 1945 werd dit misdadige systeem ook in Oost-Europa ingevoerd. In 1989/1991 stortte dit criminele systeem in. Maar dat betekende geen vrijheid en democratie. Integendeel, de staatsvorm veranderde wel maar de poppetjes bleven zitten en verrijkten zich op ongelooflijke schaal (oligarchen). Rusland is dankzij het communisme al decennia lang een economische, culturele en politieke woestijn. Dit geldt in mindere mate voor landen als Polen en Hongarije. Het is maar zeer de vraag is of het in Rusland ooit beter wordt.
Mening Serieus. U durft zich, waarschijnlijk ook nog wel hardop, af te vragen of het in Rusland wel ooit beter wordt? Nou, dáár kunnen we wat mee!
@Eenmening Inderdaad. Mee eens. Hardvochtig Communisme werd hardvochtig Monopoliekapitalisme. Dat zijn exact dezelfde systemen met dezelfde ongezonde machtsverhoudingen. Men gebruikt alleen andere woorden. Systemen veranderen door evolutie en niet door revolutie. Revolutie is alleen een kwestie van poppetjes wisselen. In Nederland zijn we gelukkig wat aardiger voor elkaar. Daar hebben vooral zweverige wereldverbeteraars, salonkapitalisten, salonliberalen, salonsocialisten, salonecologisten, salonmedia, en salonchristenen nu de macht. Deze elite, die zichzelf enorm overschat en een beetje losgezongen is van de werkelijkheid, houd zich vooral bezig met het formuleren van nobele maar onhaalbare doelen, uitvergroten van problemen en problematiseren/debiliseren van door hun enorm onderschatte mensen/beroepsgroepen. De kromme stikstofplannen, het geroep dat de landbouw onhoudbaar is en dat alles anders moet, het succes van BBB en ook de reacties op dat succes bewijzen dat. Ik hoop dat er, binnen wat ik zelf beschrijf als het "deugende" establishment, een kleine vriendelijke revolutie richting het gezonde verstand plaatsvind. En dat men meer gaat luisteren naar de echte wetenschap i.p.v. naar het activistische deel van de wetenschap.
Hm.
Ik vind het allemaal vrij logisch klinken, dus ik hoor graag van een geschiedkundige de reden van de ‘hm’!