De ‘ik doe niet aan politiek’-mensen maken de weg vrij voor gruwelijkheden

Ik ben naar de film geweest over het leven van Leni Riefenstahl. Zij was een beroemde filmregisseur en maakte vele films in opdracht van Hitler en Goebels. Bekend zijn vooral ‘Olympia’, over de Olympische Spelen die in 1936 gehouden werden in Berlijn, en ‘Triumph des Willens’ over de nazi-partijdag in 1935. Vriend en vijand zijn het er over eens dat met name die laatste film een artistiek meesterwerk is. Vanaf die tijd maakte zij onafgebroken propagandafilms voor de nazi’s. Na 1945 werd zij daarop aangesproken. Zij werd niet veroordeeld voor nazipraktijken maar beoordeeld als ‘meeloper’. Dat zij door publiek en media toch gezien werd als nazi-ideoloog en propagandist beviel haar niet en de rest van haar lange leven – ze werd uiteindelijk 102 in 2003 – stopte ze veel energie in het bewijzen van haar onschuld. Het grootste deel van de film gaat daarover.

Voor de filmkijker is het leerzaam te zien hoe zij met een enorme compassie, tegen alle feiten in, haar onschuld tracht te bewijzen. Hieronder haar verdedigingslijnen:

·       Ik voerde gewoon een opdracht uit. Had Roosevelt mij gevraagd een film te maken over de opkomende vliegtuigindustrie, dan had ik het ook gedaan, of als Stalin iets had gevraagd.

·       Ik ben een kunstenaar, gefascineerd door kunst. Ik heb niets met politiek. Kunst staat daar ver boven. Je kan een kunstenaar niet kwalijk nemen dat zijn werk gebruikt wordt als propaganda.

Kunst als iets onaantastbaar heiligs
Een houding van ‘mijn kunst is iets wat ver boven het politieke gekonkel staat’ is bij Riefenstahl extreem aanwezig, maar het gevoel leeft bij meerdere kunstenaars. Men gaat volledig en gepassioneerd op in het maken van een kunstwerk en beziet het politiek-maatschappelijke wel en wee als een grauwe, totaal onbelangrijke situatie. Veel mensen, aldus Leni, hebben gedurende het ‘Derde Rijk’ allemaal lelijke verschrikkelijke dingen gezien. “Ik heb in die tijd vooral mooie dingen gezien. Na de oorlog, toen alles bekend werd over concentratiekampen en Jodenvervolging, stortte mijn wereld in. Voor die tijd heb ik nooit wat gezien”, aldus Leni. Uit foto’s blijkt echter dat ze in kampen geweest is, dat ze ook executies heeft meegemaakt. Toch denk ik dat ze echt meent nooit wat gezien te hebben. Het was haar wereld niet, dus zag ze ook niets. Over een kamp had ze gehoord dat het een kamp voor boeven was.

Het kwalijke is dat zij en andere kunstenaars met een vergelijkbare mentaliteit in feite elke verantwoordelijkheid uit de weg gaan. Als ze al iets kwaadaardigs merken, dan is dat iets uit die andere wereld, een wereld waar jij als kunstenaar staande op de top van de Olympus, niets mee te maken heb. In talloze talkshows verdedigt Riefenstahl haar houding en raakt werkelijk in razernij als journalisten doorvragen en haar confronteren met belastende feiten. Ik vond haar houding zeer verontrustend, vooral omdat zij niet, zoals zo velen, een gewone leugenaar was, maar oprecht geloofde dat zij op geen enkele wijze medeverantwoordelijk was voor de nazimisdaden.

Ik dacht na de film ook aan, weliswaar minder kunstzinnige, uitvluchten die ik meemaakte ten tijde van de Vietnam-bombardementen in de jaren ’70. Ik was fel tegen die bombardementen en liep mee in demonstraties. Als inkoper van bomen en planten voor de plantsoenendienst van de gemeente Amsterdam reisde ik echter het hele land door en kwam nogal wat mensen tegen die voor de bombardementen waren. Verschrikkelijk vond ik dat en al pratend tijdens de maaltijden probeerde ik hen te overtuigen van het misdadige van het bombarderen met napalm. Soms lukte dat, maar bij een bepaald soort mensen lukte dat nooit. Dat waren de mensen die bij een eerste opmerking of vraag daarover direct hand afwerend zeiden: ‘Ik doe niet aan politiek’.

Eigenlijk vond ik dat nog erger dan de voorstanders van napalm. Deze zagen het bombarderen als een middel om een huns inziens erger kwaad te voorkomen, namelijk de opkomst van het communisme. Ik stond veraf van die gedachte, maar zij namen wel een zekere verantwoordelijkheid. Het specifieke van de ‘ik doe niet aan politiek-mensen’ was dat zij bij voorbaat geen verantwoordelijkheid wilden nemen. Vergelijkbaar met Leni Riefenstahl zeggen ze eigenlijk: ‘ik wil blijven wonen in een klein paradijsje en met die andere wereld heb ik helemaal niets te maken’. Dat zij door hun weigering te kiezen de weg vrij maken voor anderen om oorlogsmisdaden te plegen, komt niet bij hen op.

Ook op dit ogenblik zie je dat diverse maatschappelijke misstanden zich kunnen ontplooien doordat een aantal mensen weigeren hun verantwoordelijkheid te nemen. Laten we hopen dat dit een klein aantal blijft.