Waarom de handreiking van Klaver zo veelbetekenend was

Het moment in het radiodebat  deze vrijdag, waarin Jesse Klaver de hand reikte aan Lodewijk Asscher, was veelbetekenend.

Klaver probeerde Asscher een belofte ontlokken om voor links te kiezen en de VVD uit te sluiten. Later zwakte hij dat wat af. Het verzoek was om af te spreken als linkse partijen niet alleen in een rechts kabinet te gaan zitten. Asscher was opmerkelijk onwillig:

Al dat gedoe over wie met wie wil, veel mensen vinden het saai en vervelend. Het is echter bijzonder relevant. De partijprogramma’s zijn op zichzelf geen getrouwe weergave van de partijkoers. Want de werkelijke partijkoers wordt ook bepaald door wie de favoriete partners zijn in de formatie.

Zo was het partijprogramma van de PvdA de afgelopen twintig jaar veel linkser dan de werkelijke koers van de partij. Die koers ging namelijk uit van coalities over rechts. Wouter Bos schreef vrij expliciet over deze voorkeur en identificeerde ‘de overbrugging van traditionele links-rechts scheidslijnen’ als officiële partijstrategie. Het maakte onderdeel uit van het sociaal-liberalisme van de Derde Weg.

Bijkomend voordeel van dergelijke coalities is dat de PvdA zich op kon stellen als enige geloofwaardige correctie op rechts, en zo kon rekenen op de strategische stemmer. Dit terwijl linkse partijen als SP en GL bewust buiten de deur werden gehouden. Voor de VVD gold hetzelfde: een coalitie met de PvdA had als voordeel dat de VVD de rechtse strategische stemmer aan zich kon binden. Bovendien kan in een dergelijke regering hard bezuinigingsbeleid afgewenteld worden op de VVD. De VVD kan op haar beurt beleid dat impopulair is op rechts weer afschuiven op de PvdA. Elkaar wat gunnen, heet dat in Den Haag.

Paul de Beer, een bekend econoom en invloedrijk PvdA’er, stelde een tijd terug dat de PvdA op deze wijze haar echte partijkoers verborgen hield achter het compromis met de VVD. In werkelijkheid lagen de standpunten van de partijtop van de PvdA veel dichter tegen de VVD aan, dan het partijprogramma liet blijken. Toen de PvdA in 1994 een historische coalitie met de VVD sloot en vervolgens opging in Paars, koos de partij voor een sociaal-liberale koers die niet als zodanig werd aangekondigd:

Het gemak en de snelheid van de formatie in 2012, doen vermoeden dat deze strategie van de PvdA nog steeds van kracht is. In de campagne deed Samsom net alsof hij vasthield aan traditioneel sociaal-democratische standpunten, om bij de formatie weer snel terug te grijpen op sociaal-liberale uitgangspunten.

De vraag is of de partij nu bereid is om te breken met deze strategie. De huidige intentie van de PvdA-top, zo vermoed ik, is om GroenLinks erbij te betrekken en door te gaan op oude voet, in een coalitie met de VVD. Dat zal electoraal waarschijnlijk niet zo goed uitpakken voor GroenLinks, terwijl de PvdA als middenpartij daar minder last van heeft en al regerend weer kan opkrabbelen. Als Klaver daadwerkelijk verandering wil, dan zal hij de PvdA naar links moeten trekken, richting een regering zonder de VVD. Vandaar de handreiking.

Asscher vergeleek de inzet van Klaver met het spel Stratego. Rummikub is een betere vergelijking. Het partijprogramma, dat zijn de stenen die je op je bord hebt staan. Wat je uiteindelijk op tafel legt, wordt echter bepaald door de stenen van anderen die daar al liggen. Met een belangrijk verschil: in het politieke spel weten alle spelers op voorhand welke stenen de andere spelers hebben. Het gaat erom dealtjes te sluiten met de andere partijen om tot winnende combinaties te komen. Normaal vinden die dealtjes in de achterkamers plaats. De uitdaging is om dit proces transparant te maken voor de kiezer.

Uiteindelijk nam Asscher de hand van Klaver aan. Echter niet zonder zijn vraag te herformuleren in de vrij betekenisloze stelling te willen samenwerken met GroenLinks op de inhoud. De weigering van Asscher om zich op enigerlei wijze te committeren is opmerkelijk gezien de geschiedenis van de PvdA. Juist de PvdA is bij uitstek de partij geweest die probeerde het weinig doorzichtige Nederlandse coalitiespel te doorbreken. Juist door breekpunten te formuleren, uit te sluiten en toekomstscenario’s voor te spiegelen.

In de openingsregels van zijn beroemdste essay “De smalle marge van democratische politiek”, bekritiseert Joop den Uyl de ondoorzichtige wijze waarop regeerakkoorden tot stand komen:

Vandaar de nadruk die in de jaren zeventig werd gelegd op stembusakkoorden, zodat de kiezer van tevoren weet op welke coalitie hij stemt. Het was een sleutelelement in de poging van de PvdA om het ondoorzichtige Nederlandse stelsel te democratiseren.

Zo staat de tegenzin van Asscher in schril contrast met de geschiedenis van de eigen partij. Het zou de partij sieren als zij afstand nam van de vrijblijvende opstelling die door Den Uyl zo gehekeld werd. Laat Asscher een duidelijke keuze maken voor linkse politiek.