De grote gelijkschakeling

Piet Hein Donner is de onofficiële topkandidaat om vicevoorzitter van de Raad van State te worden. De oppositie heeft al gezegd dat een zittende minister niet de baas moet worden van het orgaan dat Donners wetten later moet beoordelen. Maar doorschuiven van Donner naar de hoogste bestuurlijke rechter kan ook gezien worden als een onderdeel van een breder proces. Het lijkt er sterk op dat de regering bezig is om binnen het gehele staatsapparaat loyaliteit en gehoorzaamheid af te dwingen. En dat heeft met democratie weinig van doen.

Binnenkort is een nieuwe vicevoorzitter (baas) nodig van de Raad van State, dat zowel het belangrijkste adviesorgaan van de regering als het hoogste gerechtshof in zaken tussen de burger en de overheid is.

Traditioneel rouleert het vicevoorzitterschap tussen VVD, PvdA en CDA. Nu is die laatste partij aan de beurt, die Minister van Binnenlandse Zaken Piet Hein Donner naar voren wil schuiven. Meerdere oppositiepartijen zijn het daar niet mee eens. Als Minister van Binnenlandse Zaken is hij bij uitstek de man die maatregelen heeft genomen waarover de Raad van State later moet beslissen. Dat zou op zijn zachtst gezegd de schijn wekken dat de Raad van State in die zaken niet neutraal is. Maar er zijn nog veel meer redenen waarom Donner een ongeschikte kandidaat is.

In principe kan iedereen solliciteren naar deze functie. Maar wonderlijk genoeg wordt de sollicitatieprocedure geleid door Donner zelf. Het lijkt een beetje op de commissie die op zoek ging naar een vicepresidentskandidaat voor George W. Bush. Die commissie werd voorgezeten door Dick Cheney, en droeg een hele goede kandidaat voor: Dick Cheney. Het “WC-eend” effect dus. Het is ook niet duidelijk waarom een onafhankelijke commissie Donner zou voordragen als de beste kandidaat; hij is wel jurist, maar geen zeker geen vooraanstaande.

Donner heeft een lange lijst controversiële maatregelen op zijn naam staan. Nog in de afgelopen weken martelde hij het staatsrecht door een rechterlijke uitspraak over gratis ID-kaarten te beantwoorden met een retroactief spoedwetje dat de uitspraak van de rechter meteen ongedaan maakte, en afhankelijk was van toestemming van het parlement die er nog niet was. En Donner is natuurlijk “founding member” van de regering die op allerlei manieren een luchtige houding heeft ten opzichte van ons grondwettelijk bestel. De recent aangekondigde boerkawet is een treurig voorbeeld van die houding.

De kandidatuur van Donner lijkt ook onderdeel te zijn van een eng proces waarin de regering gehoorzaamheid af wil dwingen binnen het overheidsapparaat, het liefst door haar eigen mensen te parachuteren. Het was al bekend dat deze regering uitblinkt in anti-liberaal en centralistisch beleid. Vooral minister Opstelten neemt in een adembenemend tempo maatregelen die macht over bijvoorbeeld het politieapparaat en het drugsbeleid naar hem toetrekken.

Centralisatie is niet per se ondemocratisch, maar dat geldt niet voor het proces van gelijkschakeling dat lijkt te zijn ingezet. Het Centraal Planbureau moet onafhankelijk kritiek kunnen leveren op de regering, maar wordt daarin tegengewerkt door minister Verhagen. De VVD heeft met de PVV de aanval ingezet op het KNMI, dat in hun ogen propaganda maakt voor klimaatverandering. Minister Opstelten zegt dat de invloed van het mensenrechtenhof in Straatsburg (dat veel kabinetsplannen in de weg ligt, omdat ze in strijd zijn met mensenrechten) moet worden beperkt. De manier waarop bezuinigingen op kunst en ontwikkelingssamenwerking worden uitgevoerd neemt de indruk niet weg dat onwelgevallige meningsuitingen mede het doelwit zijn. Vooral voor Wilders is het tegengaan van “linkse” meningen en organisaties een natuurlijke reflex die zijn weg zichtbaar in het regeerakoord heeft gevonden.

Ondertussen probeert staatssecretaris Halbe Zijlstra van Onderwijs zijn eigen vriendjes aan de top van het hoger onderwijs te krijgen. De voorzitter van de Raad van Toezicht van de Universiteit Utrecht is al opgestapt, omdat hij vond dat de staatssecretaris zijn boekje te buiten ging door een VVD-er in de Raad te plaatsen. Studentenorganisaties beschuldigen Zijlstra ervan dat hij kandidaten voor de Raad van Toezicht van de universiteit van Amsterdam selecteert op “politieke kleur”.

We weten sinds de onthulling van het regeer- en gedoogakkoord dat deze ministersploeg een ontspannen houding heeft ten opzichte van onze rechtsstaat. We moeten dus ook niet te hoge maatstaven hebben bij de ploeg van Rutte. Maar als de pogingen van deze regering om de overheid gehoorzaam, kritiekloos en partijgenotelijk te maken doorgang vinden, wordt een belangrijke verdere stap gezet bij het verminderen van de democratische kwaliteit van Nederland. Het tegenhouden van de benoeming van Donner zou een belangrijke overwinning zijn in de strijd om dat proces tegen te gaan.