De goede psychopaat, een neoliberaal sprookje

Psychopaten, dat zijn toch die gevaarlijke types zonder geweten en empathie, die geen angst kennen en uiterst manipulatief zijn? Misschien, maar de laatste jaren doet een benadering opgang met een veel bredere opvatting van het begrip psychopathie. In die benadering kan iedereen eigenlijk wel in meer of mindere mate psychopaat zijn. Deze zienswijze is in overeenstemming met een dimensionale benadering van psychiatrische stoornissen, waarbij er geen scherp onderscheid meer is tussen gezond en gestoord.

De ‘goede psychopaat’ gebruikt zijn karaktereigenschappen volgens Dutton ten bate van de maatschappij. Vreemd is het dan wel dat zijn boek, met een ronkend ‘RTL-7 Meer voor Mannen’ toontje, zo focust op het behalen van persoonlijk succes. Het boek leert je vooral hoe je anderen moet instrumentaliseren, gebruiken voor je eigen doeleinden. Het staat vol met tips en trucs om anderen ongemerkt te beïnvloeden, te manipuleren: Serveer je klanten een warm drankje, dan kom je warm over. Spiegel het gedrag van je gesprekspartner om sympathieker over te komen (en maak daar dan gebruik van). Schakel je emoties uit voor een optimaal resultaat. Doe alles wat nodig is om te scoren, hoe ver het ook van jezelf afstaat.

Het gaat er tenslotte om dat jij vooruitkomt. De insteek van Dutton past dus uitermate goed bij de huidige, neoliberale tijdgeest. En zo blijkt maar hoe gemakkelijk een vak als psychologie zich plooit naar de eisen van de tijd. Dit soort van psychologie is rekbaar als elastiek en heeft niets met harde wetenschap te maken, over hoeveel indrukwekkende apparatuur om hersengolven en stress responsen te meten Dutton ook mag beschikken.

De voorbeelden van goede psychopaten die Dutton aanhaalt zijn ook zeer veelzeggend: De ‘psychopathische’ chirurg die volgens eigen zeggen meedogenloos moet zijn, risico’s moet durven nemen. De top-CEO die ook al meedogenloos moet zijn om mensen te kunnen ontslaan en lef moet hebben om risico’s te nemen. De hedgefondsmanager die ijzig kalm munt slaat uit de financiële crisis. De narcistische advocaat, die geniet van de aandacht en met geslepen verhalen de jury weet te overtuigen. En als ik er zelf één mag toevoegen, de politicus die de zaak het beste weet te framen, niet om het werkelijke verhaal over het voetlicht te brengen maar puur om iemand de loef af te steken. Dat zijn dus de ‘goede psychopaten’. Ze spelen het spel volgens de (neoliberale) regels, of niet natuurlijk. Zolang je er maar mee wegkomt.

Wie er duidelijk niet mee weg komen zijn de mensen die volgens de Nederlandse psycholoog Albert-Jan Vink in uitkeringenland bekend staan als ‘de niet-willers’. Het bedrijf van deze psycholoog probeert deze ‘niet-willers’ weer te activeren in het kader van de participatiewet. Maar volgens Vink is er iets heel anders aan de hand: Het is geen kwestie van niet willen, maar eerder van niet kunnen. Deze groep leidt volgens hem vaak aan een antisociale persoonlijkheidsstoornis en ze hebben een “onvermogen om zich te conformeren aan de sociale norm”. Vink wil ze daarbij echter graag helpen. Dat is opmerkelijk, want de termen antisociale persoonlijkheidsstoornis en de in Nederland minder gebruikte term psychopathie zijn nagenoeg overlappend. Waar dus de wannabe ‘psychopaten’ waar Dutton zich op richt worden geacht zich niet te conformeren en hun “innerlijke psychopaat” te volgen om het meeste uit het leven te halen, worden de ‘psychopaten’ van Vink geacht dat juist wel te doen.

Verbazingwekkend is dat echter niet want het zijn twee kanten van de zelfde medaille, waarbij de goede psychopaten zich geheel toevallig bovenin de maatschappelijke rangorde bevinden en de slechte psychopaten onderaan bungelen, waar gehoorzaamheid de heersende norm is. Overigens conformeren de ‘goede psychopaten’ zich natuurlijk ook aan een stringente neoliberale norm, want dat is wel een vereiste om hogerop te komen, maar zij doen het tenminste in hun eigen voordeel.