De gewelddadige ziel

De aanslag in Parijs heeft mij aan het denken gezet over de moord op Theo van Gogh. Al hebben de daders van de aanslag in Parijs en die van de moord op Theo van Gogh verschillende motieven, in hun misdaad getuigen ze van een en dezelfde ideologie. We doen er goed om dat te zien, opdat we ons bevrijden van de kramp waarin we steeds schieten wanneer het om kritiek op de islam gaat.

In de moord op Theo van Gogh zag ik aanvankelijk niks meer dan een bevestiging van islamitische achterlijkheid. Nu was de vrijheid van meningsuiting aan de beurt, straks zou de hele democratie eraan moeten geloven. Immers, de openheid die democratische landen nastreven staat haaks op de gesloten hiërarchie van patriarchale godsdienst.

Ik was het eens met de pathetische klacht over ‘onze vrije samenleving’, waarin wij brave Nederlanders de wetten respecteren en het beste voorhebben met iedereen terwijl de ‘anderen’ met hun achterlijke waarden hiernaartoe zijn gekomen om misbruik te maken van ons vertrouwen. Wat Mohammed B. met zijn abjecte daad ook te melden had, ik kreeg het niet over mijn hart ernaar te luisteren. Het was te duister. Zoals ik ook zelden geboeid ben geweest door de columns van zijn slachtoffer. Die vond ik weer oogverblindend.

Ho, wacht, vergelijk ik nou Van Gogh met Mohammed B.? Is dat niet je reinste appels en peren? Ja, het is appels en peren. Maar ik doe het met een reden. Want tussen fysiek en verbaal geweld bestaan niet alleen maar verschillen. In het vermogen om te kwetsen zijn beide uitingen verwant. Althans, dat vinden gelovigen. Die hechten nu eenmaal meer aan de ziel dan aan het lichaam. De ziel is immers eeuwig, terwijl vlees bederft en vergaat. Dus wanneer westerlingen een verbale aanslag plegen op Allah en de profeet Mohammed, zoals bijvoorbeeld Van Gogh deed, dan is dat een aanval op de ziel; en wanneer moslims een aanslag plegen op een mens van vlees en bloed, zoals bijvoorbeeld Mohammed B. heeft gedaan, dan is dat een aanval op het lichaam. De ideeënstrijd die al decennialang (sinds de fatwa tegen Salman Rushdie) tussen het Westen en de islam woedt, draait om deze twee abstracties: lichaam en ziel.

Draait de islamitische wereld dan alleen om de ziel? Nee. Zoals de Westerse wereld ook niet alleen draait om het lichaam. We hebben het evenwel over een ideologische machtsstrijd en die wordt gevoerd door middel van generaliserende grootheden. Ze worden in het strijdtoneel geworpen om de eigen identiteit te bevestigen, alsook om een verdeel- en heerspolitiek te bedrijven.

Nee, zonder risico is het allemaal niet. We zouden bijvoorbeeld alles wat we met de vijand associëren op een gewelddadige manier kunnen gaan afwijzen. Welnu, dat is precies wat jihadisten doen. En in hun ogen is dat ook precies wat Salman Rushdie, Theo van Gogh, Kurt Westergaard en Charlie Hebdo hebben gedaan.

Wetenschap Leuk en aardig, maar is die hele dualiteit van lichaam en ziel niet een beetje achterhaald? Wat is de ziel nog waard in ons wetenschappelijke tijdperk? De ziel was een bruikbaar concept toen we nog niks begrepen van de fysieke wereld. Het lichaam scheen ons ondoorgrondelijk toe. Duister en mysterieus. We konden ons er maar slecht mee identificeren. “Sinds we alles kunnen benoemen, verontrust het lichaam ons minder. De dualiteit van lichaam en ziel is in wetenschappelijke termen gehuld en we kunnen er geamuseerd om lachen als om een ouderwets vooroordeel,” aldus Milan Kundera in De Ondraaglijke Lichtheid van het Bestaan.

Toch dacht Mohammed B. daar anders over. Nee, die kon er niet om lachen. De dualiteit van lichaam en ziel is voor hem, zoals voor alle gelovigen, bepaald geen gepasseerd station.

Is dat het dan? Heeft Mohammed B. door een mens te doden de gekrenkte ziel willen wreken? De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat we het niet weten. Zo luidruchtig als de misdaad was waarmee hij de aandacht op zich gevestigd wist, zozeer hult hij zich sindsdien in stilzwijgen. Precies hetzelfde geldt overigens voor de vermoorde Theo van Gogh: luidruchtig eerst, nu letterlijk doodstil. In die stilte zijn ze één geworden. En misschien is dat wel hét bewijs dat Mohammed B. de gekrenkte ziel inderdaad heeft willen wreken. Want hoe kan een gekrenkte ziel zijn minachting voor het lichaam beter laten blijken dan door het te vernietigen? Door te zwijgen lijkt hij alles te zeggen wat hij te zeggen heeft. Zwijgen staat niet alleen haaks op onze – democratische ‒ plicht om te benoemen, het wijst ons ook op het obscure domein van de ziel.

Het is dus gek om te zeggen dat zo’n aanslag niks met de islam te maken heeft. Alsof de islam geen godsdienst is. Geen enkele gelovige vindt het fijn om zijn heilige huisjes aangetast te zien worden. Zoals ook de seculier het niet leuk vindt om te zien dat zijn vrijheden worden beknot.

Vrede Het grote verschil zit hem natuurlijk in het soort geweld dat gebruikt wordt. Religieus geïnspireerd geweld is wat anders dan democratisch ingegeven blasfemie. Dat vinden wij omdat we de mens, het lichaam, centraal stellen. Omdat we doordrongen zijn van onze mondigheid, vrijheid en verantwoordelijkheid, van ons al te menselijk vermogen om het eigen leven zin en vorm te geven kortom. En wanneer we dood zijn, dan zijn we gewoon dood. Niks hiernamaals, hel of paradijs.

Maar gelovigen zien dat anders. Die zijn doordrongen van een almachtige ziel en noemen hem God, Allah of Jahwe. En ze zijn ervan doordrongen dat het lichaam zich daaraan dient over te geven. Islam betekent vrede, maar ook onderwerping. Het lichaam moet zich onderwerpen aan de ziel om die vrede te bereiken. Het verschil tussen de gewelddadige jihadist en de vredelievende moslim, christen of jood, zit hem erin dat de gewelddadige jihadist onderwerping eist door middel van geweld en politieke onderdrukking, terwijl de vredelievende gelovige bereid is om zo lang als nodig is, ja desnoods eeuwig, geduld te oefenen.

  

Het laatste boek van Saïd El Haji is Sta op en leef, vader. Volg Saïd ook op Twitter