De filosofentrui

Filosofie wint in ons land gestaag aan populariteit. De toename van lezingen, populair-filosofische boeken en heuse festivals maakt dat overduidelijk. Het Brainwash festival, dat vorig weekend in Amsterdam plaatsvond, is hier een goed voorbeeld van, met 1600 bezoekers en tientallen sprekers op verschillende locaties. Eén van de grotere organisatoren van dit soort filosofische evenementen is The School of Life, een initiatief van de Britse filosoof Alain de Botton. The School of Life heeft vestigingen over de hele wereld, en sinds dit jaar ook in Amsterdam.

Volgens The School of Life is filosofie een instrument om de kwaliteit van het leven te verhogen. Filosofie is therapie en deze therapie wordt in diverse vormen aangeboden. Naast boeken en seminars verkoopt The School of Life bijvoorbeeld gelamineerde kaartjes met opgewekte aforismes (20 pond voor 20 kaartjes, één zin per kaart) en designkaarsen die geïnspireerd zijn door Plato (35 pond per kaars). De meest recente aanwinst is echter ‘The Philosopher’s Jumper’, een doodgewone zwarte trui. Hij is noch bedrukt met één of andere diepzinnige leus of slogan, noch voorzien van noemenswaardig duurzame of milieuvriendelijke eigenschappen. Het is gewoon een zwarte trui, niets meer en niets minder. Er hangt alleen wel een prijskaartje van 150 pond aan.

Magneet voor een beter leven De beschrijving van de trui in de webshop liegt er niet om. Wie deze trui draagt toont toewijding aan soberheid, bedachtzaamheid en redelijkheid, aldus The School of Life. De trui is feitelijk veel meer dan een trui: door deze trui te dragen hoor je automatisch niet meer bij de mensen die zich laten leiden door de waan van de dag (de sukkels die deze trui niet hebben). Deze trui, zo hijgt de sales pitch, is de moeiteloze symbiose van efficiëntie en elegantie. Tot slot is de trui een magneet voor een beter, rijker leven: “The Philosopher’s Jumper, designed in collaboration with Bella Freud, invites us to share in the philosophical life: one of soul-searching, interesting relationships, impassioned argument and bold speculation.” Een leven waar het nieuwe filosofiepubliek ongetwijfeld naar snakt.

Toegegeven: de simpele zwarte trui kent een rijke geschiedenis als hét kledingstuk van de filosoof. Ook op The School of Life website wordt dit nadrukkelijk vermeld. Wie deze trui koopt kan zich in het rijtje scharen van intellectuele zwaargewichten als Martin Heidegger, Herbert Marcuse, Iris Murdoch, Simone de Beauvoir en Jean-Paul Sartre. Van die laatste toont de website trots een foto waarin hij gehuld in zwarte trui aanwezig is op een demonstratie. De boodschap is duidelijk: “It has been more or less impossible to claim to be a serious, thoughtful and sincere person of the mind – without owning at least one black jumper.”

Geen greintje ironie Op het eerste ogenblik lijkt de trui, vooral in combinatie met de begeleidende tekst, totaal ironisch bedoeld te zijn. Je hoeft geen filosofie gestudeerd te hebben om te snappen waarom: waarom zou iemand die zich identificeert met radicale vrijdenkers zich laten vertellen welke kleding hij of zij moet dragen? Iedereen snapt toch dat een peperdure trui je niet tot intellectueel maakt? Met name het prijskaartje valt niet te rijmen met de uitdrukkelijke boodschap dat de trui staat voor soberheid en minimalisme.

Helaas bevat The Philosopher’s Jumper geen greintje ironie. Het is een bloedserieus product voor de zelfverklaarde intellectueel, eventueel te bestellen in combinatie met een tas met de tekst ‘Emotional Baggage’ (35 pond). Maar wie zijn het dan die hier in trappen en de trui daadwerkelijk kopen? Ik zou het niet weten.

Jeugdculturen Het is interessant om te zien dat de zwarte trui als teken van de intellectueel ook in Nederland niet nieuw is. In de jaren vijftig ontstonden in Nederland de eerste jeugdculturen. Een daarvan ontstond in Amsterdam op een steenworp afstand van The School of Life: de zogenaamde ‘pleiners’, te vinden op het Leidseplein. Deze artistiekelingen luisterden gehuld in zwarte truien naar jazz en keken naar Franse films. Ook waren ze de eerste subcultuur die nadrukkelijk in filosofie geïnteresseerd was, met een levensstijl die geïnspireerd was door het existentialisme van Sartre en De Beauvoir, twee denkers uit het rijtje truiendragers van The School of Life.

De bescheiden trui met het buitensporige prijskaartje lijkt enige geschiedenis te hebben om zich te associëren met existentialistische denkers, inclusief hun volgelingen, levensstijl en aspiraties. Daar is echter lang niet alles mee gezegd.

Volgens Sartre was je schuldig aan zogenaamde kwade trouw als je de reden voor je eigen gedrag en overtuigingen neerlegde bij iets buiten jezelf (bijvoorbeeld religie of traditie). Sartre benadrukte dat wij uiteindelijk altijd zelf degenen zijn die ons gedrag vertonen en onze handelingen uitvoeren, en alleen de erkenning daarvan kon resulteren in een authentiek leven. Het was niet de kerk, de samenleving of de ouderlijke macht die bepaalde wat je met je leven aan moest. De uiteindelijke verantwoordelijkheid lag altijd bij het individu zelf. De zwarte trui van de existentialisten werd toen een symbool van toewijding aan een dergelijke individualistische opvatting van vrijheid en verantwoordelijkheid.

Jezelf zijn is de norm Er is een wereld van verschil tussen de pleiners en het publiek van The School of Life, ondanks de oppervlakkige overeenkomst dat beide in filosofie geïnteresseerd zijn. Dat is het volgende: in de jaren vijftig was de norm dat men zich neerlegde bij de autoriteit van anderen en het gewicht van traditie. De roep om authenticiteit en het verzet tegen deze cultuur kwamen voort uit een behoefte om zelf te kiezen, om zelf de koers van je leven te kunnen bepalen. Tegenwoordig is het echter zo dat ‘jezelf zijn’, en daarmee een eigen imago hebben de absolute norm is. Wij moeten kiezen wat we gaan studeren, wat voor werk we hebben, of we trouwen of kinderen krijgen, of we geloven in een opperwezen, of noem maar op. Dat dit een moeten is geworden moge duidelijk zijn, als we bedenken dat hele volksstammen verklaren te lijden aan uiteenlopende, hardnekkige vormen van keuzestress.

En dit is precies waar de crux zit: The Philosopher’s Jumper is volgens The School of Life een teken van rust en soberheid in deze hectische wereld, maar is als kiesbaar imago in feite alleen maar deel van het probleem. Of je nou kiest voor een ander hip mode item of een sobere zwarte trui van 150 pond, het blijft het vrijblijvend kiezen van een individueel imago. Een keuze waar je vandaag de dag niet onder uit komt, en daarmee een verplichting.

Meelopers Door deze verandering in de samenleving keert de verhouding met de zwarte trui als symbool namelijk om. Vroeger was de trui niet vrijblijvend, want toen werd de drager geassocieerd met een groep die door de gevestigde orde werd geminacht, of zelfs werd gezien als bedreiging. Tegenwoordig kan de zwarte trui nog niet eens op een opgetrokken wenkbrauw rekenen. Natuurlijk was de zwarte trui een uniform van de pleiners en daarmee niet strikt individueel. Maar dit was wel een groep die, meelopers daargelaten, een authentieke uiting wilden geven aan een toen broodnodige zucht naar individualiteit. Nu deze individualiteit niet meer gewonnen hoeft te worden, staat de trui nu voor een kant-en-klaar imago dat je moeiteloos kan bestellen op he internet. In een webshop waar dat imago je nota bene nog uitgelegd wordt ook! Minder authentiek kan het niet.

Laten we nog iemand uit het rijtje zwarte truidragers van stal halen: Marcuse. Hij schreef in de jaren zestig over de verééndimensionalisering van de mens. Daarmee bedoelde hij dat alle facetten van het menselijke bestaan (werken, liefde, vrije tijd etc.) tot éénzelfde activiteit waren gereduceerd, namelijk die van het draaiend houden van de kapitalistische cyclus van productie en consumptie. Het lijkt haast wel alsof Marcuse The Philosopher’s Jumper in zijn achterhoofd had toen hij dit schreef. Ook je zelfbeeld wordt iets dat je voor grof geld moet kopen, en zelfs de tegencultuur wordt middels de heersende marktcultuur aan de man gebracht, en zo ingekapseld door het kapitalistische systeem. Wat dat betreft verschilt The Philosopher’s Jumper niet van de welbekende Che Guevara-shirts. Hierbij wordt alle ideologische achtergrond weggehaald, die in het geval van de communistische Guevara haaks op het kapitalisme staat. Het enige dat overblijft is een consumptiemiddel: het imago van de stoere rebel dat je in de vorm van een t-shirt kan kopen. Het maatschappijkritische karakter verdwijnt daarmee compleet. Een gerelateerd idee van Marcuse is dat van de valse behoeftes die de consumptiemaatschappij creëert: niemand wist dat hij of zij een trui nodig had om diepzinnig te zijn voordat The School of Life er een aanbood.

Elitaire gimmick Dan is er nog een derde en laatste punt. Sartre, de Beauvoir en Marcuse waren alle drie marxisten en de Beauvoir geldt nog steeds als één van de belangrijkste feministische denkers. Zij maakten zich alle drie hard voor een gelijkere wereld, één van minder uitsluiting en verdeling. Het prijskaartje van The Philosopher’s Jumper maakt echter overduidelijk dat de doelgroep van The School of Life bestaat uit mensen die zonder blikken of blozen omgerekend meer dan 200 euro (inclusief verzendskosten) aan een simpele trui zouden (kunnen) uitgeven. Ik denk niet dat het er veel zijn. Althans, dat hoop ik, want deze trui is een elitaire gimmick die zich verstopt onder een flinterdun laagje van soberheid en minimalisme.

De filosofentrui van The School of Life staat haaks op het gedachtegoed van de filosofen die zij gebruiken als verkooptruc. Het is een vorm van kwade trouw omdat je er een kant-en-klaar imago mee kiest; het is een teken van verééndimensionalisering, omdat het juist het vrijgevochten imago van antikapitalistische denkers inzet als marketing; en het is elitair door het prijskaartje. The Philosopher’s Jumper staat haaks op het mooie gegeven dat filosofie steeds populairder wordt. We hopen dat meer filosofie juist zorgt voor meer mensen die kritisch staan ten opzichte van de keuze- en consumptiemaatschappij, waar deze filosofentrui zelf een jammerlijk voorbeeld van is.

Toont zich hier het wrange karakter van The School of Life? Het is wat mij betreft enorm goed dat er meer filosofische activiteiten voor een breed publiek zijn. Dit zorgt voor een grote groep mensen met een kritischere houding ten opzichte van het leven en de maatschappij. Maar bij kritiek horen verhitte discussies, conflicten en uiteenlopende visies. Filosofie is niet enkel therapie die erop gericht is om je lekkerder te voelen. Als de groeiende populariteit van filosofie alleen te wijten is aan een hang naar een intellectueel imago, dan is filosofie niets anders dan een fijne warme trui. Kortom: de groeiende populariteit van filosofie zou haaks moeten staan op het aanbod van deze filosofische trui. Een filosofische levenshouding die ontstaat door de activiteiten die bijvoorbeeld The School of Life organiseert, staat haaks op de lifestyle waar de The Philosopher’s Jumper een symbool van is.

Bron afbeeldingen: http://www.theschooloflife.com/shop/the-philosophers-jumper-bella-freud-male-large/