De erfenis van Jan Tinbergen moet worden geherwaardeerd

We leven al zo’n 30 jaar in een regime van liberale marktdominantie, waarin iedereen geacht wordt voor zichzelf te zorgen. In zo’n samenleving worden de sterken steeds sterker, en de minder bedeelden steeds krachtelozer.

In de huidige tijd van polarisatie en onbegrensd marktliberalisme is er grote behoefte aan een inspirerend perspectief. Dat perspectief is te vinden bij de econoom en Nobelprijswinnaar Jan Tinbergen, die in zijn economische analyses het humane samenlevingsdoel voor ogen bleef houden. Tinbergen is beroemd geworden om zijn modelmatige benadering van de economische werkelijkheid. Maar hij was een holistisch denker, die geloofde in dialoog en synthese, en het streven naar sociale vrede centraal stelde. Maatschappelijke revoluties kunnen voor omwenteling in de maatschappelijke sturing zorgen, maar op zich bieden ze geen sociale samenleving. Revoluties kunnen de voorwaarden voor humaan samenleven veranderen, maar uiteindelijk bepaalt de mate van eerlijk en respectvol met elkaar omgaan het sociale gehalte van een samenleving. In de opvoeding en het voorleven worden constructieve omgangsvormen overgedragen, en maatschappelijke instituten kunnen de sociale omgang versterken. 

Het probleem van de huidige sociaaldemocratische samenleving is dat teveel nadruk wordt gelegd op materiële doelen. Dan wordt er gemakkelijk een voedingsbodem gelegd voor individualisme en polarisatie. Socialisme met een menselijk gezicht benadrukt de waarde van de ontmoeting met de ander en met de leefomgeving, en stimuleert mensen elkaar tegemoet te komen in het vinden van oplossingen voor problemen in de samenleving. We missen in de huidige tijd een inspirerende denker zoals Jan Tinbergen. 

We leven intussen al zo’n 30 jaar in een regime van liberale marktdominantie, waarin iedereen geacht wordt voor zichzelf te zorgen, en onze huidige politieke leiders slechts ad hoc en marginaal bijsturen. In zo’n samenleving worden de sterken steeds sterker, en de minder bedeelden steeds krachtelozer. Ook van compenserende maatregelen zoals bij de coronacrisis of de stijgende energieprijzen vanwege de boycot van Rusland, profiteren de meest bedeelden het meest. Dit proces van versterking van de ellende speelde in de tijd dat Tinbergen aan de universiteit begon te werken. Dat was na de grote beurskrach van 1929.

De dramatische gevolgen motiveerden Tinbergen om als lid van de SDAP mee te werken aan een Plan van de Arbeid, dat in 1935 verscheen. De kern van het Plan was zorgen voor bestaanszekerheid en een behoorlijk levenspeil. Investeringen in grootschalige openbare werken moesten zorgen voor werkgelegenheid en koopkracht. Tinbergen dacht nog groter, en wilde op wereldschaal interventies plegen om de wereldeconomie te stabiliseren. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond er een voedingsbodem voor een internationale aanpak van de economie, om nieuwe escalaties te voorkomen. Tinbergen heeft op basis van zijn wiskundig statistische methode geprobeerd om de politieke besluitvorming richting te geven naar een betere en eerlijker verdeling van de welvaart. Hij was een warm pleitbezorger van de wereldvrede door humane maar tegelijk rationele besluiten te nemen over economische processen.

In Nederland en veel andere westerse landen is in de naoorlogse jaren tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw zichtbaar geworden hoe de staat door goede economische sturing een bijdrage kan leveren aan sociale doelen zoals eerlijke verdeling van welvaart, gelijkheid en vrijheid. Eind zeventiger jaren kwam er een tegenbeweging met het neoliberalisme, zoals uitgedragen door Thatcher in Engeland en Reagan in de VS. De markt zou alles gaan regelen en de staatsinvloed moest worden geminimaliseerd. Dit is uitgemond in polarisatie, vergroting van de verschillen tussen arm en rijk, vergroting van de macht van internationale concerns, toenemend individualisme en korte termijn denken. Maar nu, met de verschillende crisissen waar we middenin zitten, is er een sterke behoefte aan een economie van de hoop. We hebben opnieuw behoefte aan het ideaal van Tinbergen om de economie in te zetten voor het realiseren van sociale idealen en het bereiken van wereldwijde vrede en welvaart.

Ondanks de tegenstellingen die in de wereld steeds zichtbaarder worden moeten we blijven zoeken naar wat we gemeenschappelijk hebben en wat we van elkaar kunnen leren. En als zelfs dat niet lukt, moeten we rationeel besluiten om naast elkaar voort te leven en ieder in zijn waarde te laten. In elk geval moeten we blijven communiceren, want sturen op onze tegenstellingen leidt vroeg of laat tot onbegrip, wrok en vernietiging.