De blinde vlek van Francisco van Jole en het boekenvak

‘Het einde van het papieren boek is onontkoombaar’ stelde Francisco van Jole onlangs op Joop.nl. En hij is zeker van zijn zaak, zelfs zo zeker dat hij al wie het niet met hem eens is onmiddellijk wantrouwt als het gaat om beslissingskunde in welke andere zaak dan ook: ‘Ik zei dat ik schrok van het betoog van Verhofstadt. Niet vanwege zijn voorliefde voor papier maar omdat ik hem hoog acht als het gaat om Europa en graag luister naar zijn vergezichten over Europese eenwording. Ik twijfel nu plots of hij daarbij niet soortgelijke denkfouten maakt.’

Tja. Als mensen iets zeker denken te weten, worden ze klaarblijkelijk nogal slordig in hun denken. Dat demonstreert niet alleen Van Jole, maar de lange rij onheilsprofeten die momenteel het boekenvak onveilig maakt.

Vooropgesteld: ik denk niet dat het boekenvak geen probleem heeft, noch weet ik zeker dat het papieren boek niet zal verdwijnen. Maar de zekerweters zien zó veel over het hoofd, dat het me goed lijkt eens wat zaken uit te lichten waar zij een blinde vlek voor hebben.

Van Jole bracht een groot deel van zijn boekenkast naar het antiquariaat. “Tachtig procent van de boeken die ik bezat heb ik weggedaan en ik heb er nog geen moment spijt van gehad.” Dat betekent in elk geval twee dingen: 1) Van Jole vond het van twintig procent van zijn boekencollectie nodig die op papier te behouden, en belangrijker nog 2) een antiquariaat zag brood in het aankopen van zijn papieren overvoorraad. Wat dat concreet betekent, weet ik niet, maar het betekent in elk geval dat er nog steeds vraag én aanbod bestaat.

Ik werk in een boekhandel. Ja, zo’n winkel waar een heleboel boeken liggen. Een groot deel van de boeken die ik verkoop, moet ik in cadeaupapier verpakken. Mensen kopen boeken vaak voor anderen. Probeert u zich eens voor te stellen hoe u iemand voor zijn verjaardag een file cadeau doet. Heeft u dat wel eens gedaan met een muziekalbum, een film? ‘Ach wat leuk, een stick!’, ‘Ach wat leuk, een downloadcode!’

Hoe slordig de papierdoodverklaarders denken demonstreerde Luuk Koelman op zijn website. Zijn stelling: het naar beneden bijstellen van de prijs van e-books zal de verkoop niet opstuwen. Omdat de Brave New Digital World nu eenmaal een andere mores kent: “Voor een papieren boek betaal je, voor een digitaal boek bij voorkeur niet.” Het bewijs: mensen die hij zijn e-book stuurt met een factuur betalen niet, mensen die hij zijn papieren boek stuurt betalen wel. Zou dat echt met die andere mores te maken hebben, of is het gewoon omdat mensen die het e-book bestellen dat met een anoniem mailadres kunnen doen, en het papieren boek naar een écht en dus traceerbaar adres gestuurd moet worden?

De papierdoodverklaarders maken ook altijd veel te gemakkelijk een vergelijking met hoe het de CD is vergaan. Die vergelijking is in zekere zin wel terecht – er valt van alles uit te leren – maar in de lineaire toekomstvoorspellingen van mensen als Van Jole worden de problemen met die vergelijking maar wat graag over het hoofd gezien. Van belang is dat muziek er al was, lang, lang voordat de geluidsdrager werd uitgevonden. De geluidsdrager was een mogelijkheid om iets te registreren dat al bestond: muziek. Zo kon muziek ook genoten worden in afwezigheid van muzikanten. Handig.

De boekdrukkunst was daarentegen de uitvinding van iets geheel nieuws. Natuurlijk bestonden er vóór de boekdrukkunst al wel literatuur, religie en wetenschap, maar die zijn door de boekdrukkunst fundamenteel veranderd. Dat is af te lezen in welke mate de boekdrukkunst het fundament is geworden van onze cultuur. Dat is nauwelijks te onderschatten. Het vertalen van de Bijbel in het Duits was niet voor niets een revolutionaire daad van Luther: het Woord van God werd beschikbaar voor gewone mensen, en niet alleen voor de machthebbers.

De elpee is lang zo belangrijk niet geweest. En bovendien gaat de problematiek van muziek, naast de wisseling van geluidsdrager, ook ergens anders over. Singer/songwriter Ani DiFranco vatte het allemaal mooi samen : “People used to make records / as in a record of an event: / the event of people / playing music in a room. / Now everything’s cross marketing, / it’s about sunglasses and shoes / or guns and drugs – / you choose.” Een elpee is een product geworden. Een boek is dat misschien ook, maar het is ook – nog altijd – veel en veel meer dan dat.

Daaruit volgt nog iets anders. Veel mensen die staan te juichen bij de digitalisering van boeken, protesteerden mee met de actiegroep Wij Vertrouwen Stemcomputers Niet. Waarom waren stemcomputers niet te vertrouwen? Omdat het bij een gedigitaliseerde verkiezing veel makkelijker is om te frauderen. Wil je een papieren verkiezing vervalsen, dan zul je bij ieder stembureau afzonderlijk moeten organiseren dat er een klein verschil wordt gemaakt in jouw voordeel. Bij een digitale verkiezing is een hack van de centrale computer genoeg. Duizenden inbraken versus één enkele inbraak dus.

Wat vervult deze zelfde mensen zo van vertrouwen dat we het gehele lichaam van literatuur, wetenschap en religie gaan overhevelen naar de cloud? Met andere woorden: het is allemaal goed en wel dat we de verkoop van onze boeken gaan overlaten aan machtige multinationals als Google en Amazon, maar noem mij één goede reden dat ik er blind op zou moeten vertrouwen dat deze bedrijven zich ethisch zullen gedragen ten opzichte van het inhoudelijk erfgoed van boeken, en dus van ideeën? Natuurlijk, er is het copyright – heil copyright! – maar het copyright op pak ‘m beet ‘On civil disobedience’ van Henry David Thoreau is allang verlopen. Waarom zou Google de inhoud van dat activistenbijbeltje niet per land een beetje willen veranderen? Dat kan immers tot meer verkoop leiden in bijvoorbeeld China. En meer verkoop, dat is uiteindelijk de enige leidende overweging van een multinational als Google.

Google kan dat nu niet doen, omdat er papieren versies bestaan van het boek. En niet eentje: de antiquariaten liggen er vol mee. Maar als de papieren boeken verdwijnen, en vooral als ze uit handen verdwijnen van gewone mensen (en ze zich alleen nog maar in officiële bibliotheken bevinden), dan hebben de cloud controllers de vrije hand. Bij de nieuwe plaat van Metallica is dat niet zo erg, maar bij boeken veel meer. Omdat de boekdrukkunst nu eenmaal gezorgd heeft voor de vrije en brede beschikbaarheid van ideeën, en de geluidsdrager voor de beschikbaarheid van muziek zonder muzikanten. Het eerste is een revolutie, het tweede is vooral handig en fijn.

Trouwens, waar halen mensen als Van Jole het rotsvaste vertrouwen vandaan dat de elektriciteit die nodig is om e-readers, cloudservers en dergelijke te laten draaien, beschikbaar blijft? Of liever: dat er in de nabije toekomst een veelvoud van de huidige beschikbare energie gewonnen kan worden om al die boekenservers, e-readers en tablets die er nog bij gaan komen te laten draaien? Er is namelijk het een en ander aan de hand met ons milieu en onze energiebronnen. Of zal het erop uitdraaien dat lezen weer slechts is weggelegd voor rijke, machtige mensen in rijke, machtige landen, die de ontegenzeglijk schaarser wordende elektriciteit die voor lezen nodig zal zijn kunnen betalen? Als het zo wordt, dan lijkt dat me weer een goede reden voor een revolutie. Ik weet wel hoe die er dan mogelijk uit kan zien: als een papieren boek.

Dit artikel verscheen eerder op het literaire weblog Ooteoote.nl

Lees ook het stuk van Francisco van Jole: De onvermijdelijke dood van het papieren boek