Creatieve rust

Beperking van bonussen, progressieve belasting op vermogens en het invoeren van een basisinkomen, hebben niet alleen een nivellerende werking en zorgen voor een meer rechtvaardige samenleving, ze zullen ook, in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, het innovatieve vermogen van onze economie en maatschappij versterken. Gezonde groei is alleen mogelijk zonder tekort maar ook zonder excessieve overvloed. Beide verkrampen namelijk de geest.

Daniel Pink stelde zich de vraag welk effecten financiële beloningen en sterk prestatiegericht prikkels hebben op creativiteit en vindingrijkheid. Hij verzamelde onderzoek hierover en kwam tot het contra-intuïtieve inzicht dat mensen slechter gaan presteren op creatieve taken wanneer ze beloond worden met hoge bonussen of sterk prestatie gerelateerde prikkels. Te hoge prikkeling leidt namelijk  tot mentale verkramping en intellectuele tunnelvisie. Dit verslechtert prestaties bij taken waar mentale souplesse gevraagd wordt. Helaas doen we weinig met dit gegeven. We zien eerder een omgekeerde toepassing ervan. Routinematige taken, waar het wél mogelijk is met financiële prikkels de productiviteit op te voeren, worden met vaste salarissen beloond en taken die nu juist creativiteit en mentale openheid vragen – CEO’s, wetenschappers, bankiers – worden opgejaagd met excessieve bonussen. Gevolg: hun blikveld vernauwt en deze mensen gaan zich gedragen als geconditioneerde prestatieslaven, eenzijdig gefocust op kwartaalomzetten, aandeelhouderswaarde of aantallen publicaties. Het systeem maakt dat ze doen wat we juist niet willen dat ze doen.

Aan de andere kant van het inkomstenspectrum zien we eenzelfde verschijnselen optreden. Daar wordt de druk echter niet veroorzaakt door een overdaad aan geld, maar door een gebrek daaraan. De gevolgen zijn niettemin identiek. Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir concluderen in hun baanbrekende boek “Schaarste”, dat stress, druk, onzekerheid en machteloosheid de creativiteit en het probleemoplossend vermogen van arme mensen aantasten. 

In het actuele neoliberale discours wordt het individu geacht voor zichzelf te kunnen zorgen. De prikkels van de vrije markt stimuleren creativiteit, ondernemerszin en vindingrijkheid. Deze redenering is natuurlijk waar, maar gaat wel uit van een ideaaltypisch mens; de hoogopgeleide, gezonde, goed geïntegreerde, gesettelde (blanke?) man of vrouw. Ook het idee van de participatiemaatschappij is gebaseerd op het concept van een sociaal, autonoom, capabel individu, dat rationele keuzes kan maken en ook in staat is die uit te voeren. Nu mag niet de fout gemaakt worden te denken dat dit ideaal daarmee meteen ook realiteit is.  

Uit weer ander onderzoek blijkt dat hoge beloning niet automatisch voor hogere motivatie of intensievere betrokkenheid zorgt. Extrinsieke motivatie (m.n. financiële beloning) gaat vaak ten koste van intrinsieke motivatie. Ook met dit inzicht wordt amper iets gedaan. Discussies over excessieve bonussen worden gesmoord met het verhaal dat inperking ervan topmanagers ons land uit zou jagen. Uiterst merkwaardig natuurlijk dat belangrijke topfuncties kennelijk alleen gedaan worden omdat de extrinsieke beloning zo aantrekkelijk is. 

Rechtvaardigheid Nog een belangrijk inzicht uit de sociale psychologie. In het Ultimatumspel krijgt één van twee spelers een geldbedrag dat hij naar eigen inzicht tussen zichzelf en zijn medespeler mag verdelen. De gekozen verdeling wordt alleen toegekend als de tweede speler akkoord gaat. Verwerpt die het bod, dan ontvangen beiden niets. Traditionele economen vinden dat de tweede speler elk bod zou moeten accepteren. De realiteit is echter anders. Verdelingen die ook maar minimaal van de 50:50 regel afwijken, worden verworpen, en in de meeste gevallen proberen de verdelers ook niet eens van deze regel af te wijken. Kennelijk zijn we van nature communisten..! We vinden dat middelen in principe gelijk verdeeld moeten worden, tenzij er nadrukkelijke redenen zijn om dat niet te doen. We willen de eigen verhouding tussen input (inzet, talenten, betrokkenheid, tijd) en output (beloning, resultaat) in evenwicht te houden met de input-output ratio van anderen. Is de verhouding uit balans, dan proberen we die te herstellen: door meer beloning te eisen of door onze inzet te verlagen. Waar deze balans structureel afwezig is, tast ze het sociale bindweefsel van onze maatschappij aan.

Maatschappelijke vooruitgang We zijn op ons best als we uitgedaagd maar niet overvraagd worden, dit zowel op individueel als maatschappelijk niveau. Een doorgeschoten verzorgingsmaatschappij kan mensen passief maken; maar een doorgeschoten marktmaatschappij, waar concurrentie de norm is, succes en falen zeer nadrukkelijk beloond en bestraft worden, en de verdeling van middelen als niet rechtvaardig wordt ervaren, maakt net zo goed dat mensen gefrustreerd en verkrampt raken, hun blik vernauwen en niet al hun cognitieve vermogens meer kunnen inzetten. We moeten naar een maatschappij waarin een optimaal niveau van uitdaging aanwezig is. Creativiteit, innovatie, ondernemerszin en initiatief gedijen het best waar mensen niet op het scherp van de snede hoeven leven. We moeten weg van de overspannen maatschappij en toegroeien naar een maatschappij waar creatieve rust heerst. De recente discussies over het basisinkomen, beteugeling van bonussen en een progressieve belasting op kapitaal vormen hiervoor wezenlijke bouwstenen…

Henk Verhoeven schreef ‘Oerganisatie – De evolutie van samenwerking, van molecuul tot multinational’