Burgers, duw het kabinet richting fermer leiderschap in coronacrisis

Dit wordt mijn eerste en laatste stuk over coronavirus, en ook de eerste keer dat ik mij richt tot het land dat in afgelopen tweeëndertig jaar mijn thuisland is geworden. Het land dat ik heb leren waarderen, bewonderen én – niet door mij “in te vechten”, maar door mij er oprecht in te verdiepen – het mijne heb gemaakt. Ik maak me zorgen om Nederland. Ik maak me zorgen over hoe we met de huidige coronacrisis omgaan. Ik maak me zorgen, dat we een te hoge dosis “nuchterheid” innemen in deze, en dat het zich tegen ons gaat keren.

Ik ben geen medicus en ook geen epidemioloog. Ik ben een bescheiden socioloog met een brede interesse in hoe organisaties, samenlevingen en culturen werken. Belangrijker nog, ik ben een bezorgde vader, partner en een trouwe vriend. Ik geef om mijn collega’s. Ik geef om mijn thuisland Nederland, het land van “niet lullen maar poetsen” en van mensen die er niet van houden om te dramatiseren, een land met “normaal” als ideaal.

Ik raakte bij aankomst al gauw gehecht aan die Hollandse nuchterheid. Je kunt je je niet voorstellen hoe geruststellend het was om te landen in de Lage Landen op 18 februari 1988, na een Iraanse jeugd in jaren tachtig van de vorige eeuw. In het meest turbulente, bloedige en dramatische decennium van dat land ooit.

Ik kwam uit een tamelijk welvarend nest, maar het bescheiden vluchtelingenbestaan in dit vredige en vrije land was voor mij van een onschatbare waarde. Wat in Iran gaande was, werd niet door buitenaardse wezens aangericht, het was de uitkomst van een maatschappelijk brede hysterie en een breed gedragen verlangen naar grote gebaren en pompeuze figuren. De tirannie van Aytollah Khomeini en de zijnen kwam niet naar boven drijven ondanks het prachtige pathos van de Perzische cultuur maar precies dankzij het Iraanse culturele DNA.

Ik wil maar zeggen, lieve landgenoten, ik ben me, misschien zelfs meer dan degenen onder jullie die in de wieg van Nederlandse cultuur geboren zijn, bewust van jullie polderwaarden. Waarden zoals “realiteitszin; egalitarisme; consensus; subsidiariteit en behoedzaamheid”. En, een gedeelde “nuchterheid” als idioom voor dit alles.

Maar ik maak me zorgen. Ik denk dat de natuurlijke reflexen van een samenleving, de DNA van de cultuur, Habits of Hearts zoals de Engelsen het zo mooi zeggen, ook zich tegen die samenleving kunnen keren. Zoals het Perzische pathos, dat zoveel onvergetelijke poëzie aan het werelderfgoed heeft geschonken op een verkeerd moment in de wereldgeschiedenis (Koude Oorlog), onze valkuil is geworden en ons in de afgrond van een dystopie, die nu al 41 jaar standhoudt, liet belanden. Ik ben bang dat de hang van onze leiders om in crisistijden de samenleving vooral zo goed mogelijk in haar “normale modus” te laten functioneren ons nog eens duur zal komen te staan.

In tamelijk gesloten systemen kun je heel lang op je culturele intuïtie leunen ten aanzien van hoe je problemen oplost. Nederland anno 2020 is allang geen gesloten systeem meer. Het is een knooppunt op een Perzisch tapijt, verweven met vele andere knopen en draden. Meer dan ooit tevoren is ons lot grensoverschrijdend verbonden met de mensen buiten ons kleine en overzichtelijke polderlandje. Dat brengt geweldig veel goed met zich mee. Maar we zijn ook kwetsbaarder dan ooit, onderdeel van een open systeem en veranderingen die razendsnel gaan, leert het coronavirus ons opnieuw.

Het goede, vredige en vrije leven voortzetten in een open systeem vergt veel meer vaardigheden en souplesse van ons dan we uit het “nuchterheid idioom” kunnen leren. Er is een ander type leiderschap nodig maar ook een ander type burgerschap. Meer moed van de leiders wellicht en meer collectief improvisatievermogen van de burgers. Veranderen is nodig. Veranderen doet altijd pijn, vooral als het ons cultureel fundament raakt. Maar het is soms werkelijk van waarde om aan verandering te beginnen. Het is een bittere noodzaak in het hier en nu! We kunnen niet wachten tot een of ander doe-het-zelf boek ons gaat vertellen hoe we dit moeten doen. De verschrikkelijke pandemie van vandaag geeft voldoende aanleiding voor een doorbraak, voor een stap richting het eigentijdse Nederland van morgen.

We horen het mantra van onze leiders en we repeteren het braaf, dat midden in een exponentieel groeiende epidemie de wielen van de economie draaiende moeten blijven; dat scholen open moeten blijven om dat de ouders (liefst) thuis hun werk kunnen doen. “We moeten doorgaan”. Dat is, als je met blik van buitenstander naar Nederland kijkt een voorspelbare afgeleide van een sterk hang naar “normale gang van zaken”, nuchterheid in ontnuchterende tijden. Het is cultureel begrijpelijk en verklaarbaar. Maar culturen, zo zijn de harde lessen van mijn levensgeschiedenis, kunnen hun samenlevingen lelijk laten struikelen.

Ik begrijp dus – mede dankzij mijn bi-culturele achtergrond en cultureel comparatieve nieuwsgierigheid – wel heel goed wat gaande is hier.  Maar ik zou mijn thuisland en medeburgers verraden als ik te veel begrip hiervoor zou tonen en niet op de gevaren van deze culturele reflex zou wijzen.

Twee moedige hoogleraren legden vrijdag haarscherp in NRC uit waarom de huidige maatregelen van ons kabinet niet ver genoeg gaan, niet toereikend zijn om werkelijk het tij te keren. Zij kwamen tot het volgende dringend advies: “Dit is het moment om voor een periode van vier weken in te grijpen, om mensen te beschermen en om ook het vertrouwen in de overheid te bestendigen, die op basis van de Grondwet de volksgezondheid dient te bevorderen. Dit betekent dat we de maatschappij drastischer moeten stilleggen…”

Kortom, ze vroegen om een groots leiderschap, om grote stappen te zetten die maatschappelijk breed pijn gaan doen en die we in onze portemonnee zullen voelen. Ze vroegen om een groots gebaar. Zijn onze leiders zover dat ze over hun culturele schaduw van ‘nuchter’ en ‘normaal’ heen kunnen springen? Hebben wij als burgers een rol in deze? Kunnen we hen een duwtje in de juiste richting geven? Ik denk van wel.

Kleine stappen in dezelfde richting door vele burgers kunnen grote verandering in de samenleving beweging brengen. Als wij als burgers ons massaal verbinden aan verandering in kleine stappen dan helpen we onze leiders sneller aan de huidige, cultureel gebonden, tunnelvisie te ontsnappen.

Mijn eerste bescheiden stap was deze brief aan u. Mijn tweede stap is om niet alleen zelf thuis te werken maar ook mijn jongste kind voorlopig niet naar school te sturen. Ja, ten gunste van haar, van haar gezin, haar leerkrachten, aan vriendjes en vriendinnetjes. Maar vooral ten gunste van samenleving breed en onze gedeelde toekomst. Liever een paar weken veel segmenten in de maatschappij stilleggen dan aan de samenleving onherstelbare schade toebrengen.

Als wij met velen dezelfde kleine stappen zetten richting een adempauze voor onze samenleving totdat de epidemie bedwongen is dan krijgen onze leiders ook wellicht ook de moed om hun nuchterheidsdogma bij te stellen in tijden van crisis. Deze tijd, hier en nu, in Nederland in deze crisis vraagt om moedig leiderschap en een gezonde dosis pathos zou ook kunnen helpen. Dat was mijn idee althans bij het schrijven van deze brief aan u, het goede Nederland.