Brussel, Moskou en de strijd om de Europese kiezers

co-auteur: Ferenc Németh

De rivaliteit tussen Oost en West is tegenwoordig het duidelijkst zichtbaar in de EU en haar buurlanden. De recente verkiezingen in Roemenië, Georgië en Moldavië laten zien dat Rusland en haar vertegenwoordigers kosten noch moeite sparen om kiezers te beïnvloeden, verkiezingen te manipuleren en het buitenlands beleid te sturen. In de meeste gevallen slagen ze daar niet in. Met krachtige, zichtbare steun van haar instellingen en leiders heeft de EU resoluut gereageerd door pro-Westerse actoren te steunen en Russische desinformatie tegen te gaan.

De resultaten zijn weliswaar indrukwekkend, maar er zijn belangrijke kanttekeningen. Terwijl Roemenië en Moldavië pro-EU-leiders hebben gekozen, zijn de EU-aspiraties van Georgië tot stilstand gekomen. Het blijft ook onduidelijk of de nieuwe regeringen de binnenlandse verdeeldheid kunnen overbruggen, of dat toekomstige verkiezingen zullen ontaarden in een felle concurrentiestrijd tussen de EU en Rusland. 

Voor de EU vragen deze uitdagingen soms om een ‘less is more’-benadering. Met name in het geval van Hongarije en Servië kan een proactieve aanpak averechts werken. Openlijke steun voor democratische bewegingen en EU-politici kan de illusie wekken dat zij ‘marionetten van het Westen’ zijn – precies het beeld dat illiberale leiders willen creëren wanneer zij pro-Westerse tegenstanders bestempelen als ‘buitenlandse agenten’. Door zich gedeisd te houden, achter gesloten deuren te werken en een meer reactieve houding aan te nemen, kunnen deze uitdagingen worden verzacht.

Sinds de jaren 2010 hebben Viktor Orbán in Hongarije en Aleksandar Vučić in Servië de staatsmacht steeds verder geconsolideerd. Hongarije, ooit een postsocialistisch succesverhaal, behoort nu tot de armste EU-lidstaten. Servië, met zijn erfenis van gewapende conflicten en een moeizame democratische transitie, scoort het laagste van alle EU-kandidaat-lidstaten in de Westelijke Balkan op het gebied van democratische prestaties. Beide landen delen een ideologie van hedging, pro-Russische en anti-EU-standpunten, en een ongrijpbare retoriek van het ‘koste wat het kost’ beschermen van de soevereiniteit.

Toch staan beide regimes voor hun grootste binnenlandse uitdaging tot nu toe: de opkomst van sterke, geloofwaardige tegenstanders en bewegingen. Ook de oorzaken van de ontevredenheid zijn vergelijkbaar: economische stagnatie, stijgende inflatie en corruptie. Schandalen fungeerden als katalysator: in Hongarije leidde een presidentieel pardon in een pedofiliezaak tot de oprichting van een nieuwe partij onder leiding van voormalig insider Péter Magyar. In Servië leidde de instorting van de luifel van het treinstation van Novi Sad tot massale protesten tegen de regering. Voor het eerst in bijna tien jaar worden beide regimes geconfronteerd met mogelijk onherstelbare uitdagingen. 

Internationale spelers houden de situatie nauwlettend in de gaten. Rusland doet natuurlijk meer dan alleen de situatie volgen, zoals de EU het stelt. Moskou financiert actief politieke partijen en deskundigen in beide landen en verspreidt via de staatsmedia en de Servisch-orthodoxe kerk desinformatie over de tegenstanders van Orbán en Vučić.

Opvallend is dat door het Kremlin geleide instellingen vrijwel identieke analyses van de politiek in Boedapest en Belgrado hebben gepubliceerd, waarin ze de EU beschuldigen van pogingen om zittende regeringen omver te werpen en ‘marionettenkabinetten’ te installeren die loyaal zijn aan ‘liberale Europese elites’. Ze hekelen onafhankelijke media, Servische demonstranten en de Hongaar Péter Magyar als pionnen in een complot om ‘Maidan-achtige’ 'kleurenrevoluties' aan te wakkeren.

Deze gesprekspunten volgen het Russische draaiboek voor desinformatie. Normaal gesproken zouden ze weinig impact hebben, maar in Hongarije en Servië worden ze door pro-regeringsmedia als evangelie uitgedragen. De mate waarin Russische desinformatie doordringt, is misschien onduidelijk, maar het gebeurt wel degelijk. In de gepolariseerde Hongaarse samenleving versterken de door Orbán uitgedragen pro-Russische narratieven de opvattingen van zijn achterban.

Het geval van Servië is complexer. Diepe historische en culturele banden maken het een vruchtbare bodem voor invloed van het Kremlin, wat vaak het bewind van Vučić versterkt. Maar studentenprotesten verenigen nu Serviërs over de scheidslijnen heen, zelfs degenen die sympathiseren met Rusland. Moskou heeft in de huidige situatie weinig ruimte om teleurgestelde burgers terug te lokken naar het kamp van Vučić.

De EU moet inderdaad waakzaam en proactief blijven tegen Russische bemoeienis, maar Hongarije en Servië kunnen dit principe op de proef stellen.

In Hongarije, waar Orbán vijandigheid jegens Brussel tot een centraal campagnethema heeft gemaakt, dreigt elke zichtbare steun van de EU hem in de kaart te spelen. Zijn propagandamachine bestempelt Magyar al als een “schoothondje” van EU-leiders; publieke steunbetuigingen zouden dat beeld alleen maar versterken.

In Servië gaan de protesten niet over de keuze tussen Rusland en de EU, maar over de strijd tegen corruptie en autoritarisme. Hardhandige interventies van de EU versterken alleen maar het verhaal van Vučić dat de demonstranten door Brussel gesteunde “buitenlandse agenten” zijn. De kracht van de beweging ligt in haar brede, transversale aantrekkingskracht; door haar als “pro-EU” te bestempelen, zou een deel van haar achterban zich kunnen afkeren.

Het siert de EU dat zij tot nu toe voorzichtig heeft gehandeld. Maar nu de Hongaarse verkiezingen naderen en de Servische autoriteiten gewelddadig optreden tegen demonstranten, moet zij zich ervan bewust zijn dat overijverig proactivisme meer kwaad dan goed kan doen. 

Ferenc Németh is een in Boedapest gevestigde expert op het gebied van de Westelijke Balkan en promovendus aan de Corvinus Universiteit van Boedapest.

Péter Krekó is directeur van het Political Capital Institute in Boedapest en Policy Leader Fellow aan het European University Institute.

Dit artikel is geïnspireerd op een rondetafelgesprek over de toekomst van de Westelijke Balkan tijdens het Budapest Forum 2025.