Wat beweegt de boze witte man?

We moeten tegenwoordig luisteren naar de boze, witte man. Ik heb daar niet zo’n zin in, want ik ben mijn hele leven bang geweest voor boze witte mannen. Op scholen, in het destijds ouderwets georganiseerde huisgezin, in de kerk: witte mannen waren de baas en hun zin dwongen ze af met boosheid, of met dreigende boosheid.

Met ‘luisteren’ werd bovendien ‘gehoorzamen’ bedoeld. Het was een manier om leiding te geven, de baas te zijn. Ik kreeg een fikse hekel aan deze boze-witte-mannen-methode, omdat het de emoties en wensen van anderen ontkent en ondergeschikt maakt. Dezelfde argwaan ervaar ik nu dus weer bij het ‘moeten’ luisteren. Bovendien ben ik ontzettend bang voor boze witte manlijke leiders zoals Trump en Wilders, die volkswoede aanwakkeren en daar hun politieke macht op baseren. Boze massa’s van witte mannen, die buiten zinnen zijn… daar kan je veel destructiefs mee doen.

Mijn grote wens is dat boze witte mannen zich beter gaan uiten. Als ze kunnen vertellen wat hen werkelijk beweegt, wat onder hun boosheid schuilt, pas dan is er een dialoog. Nu schreeuwen ze alleen maar; ze willen dat je geïmponeerd bent. Het uiten van boosheid geldt in de psychotherapie al een tijd niet meer als verstandige methode, omdat het de adrenaline vergroot. Slaan op kussens maakt de boosheid erger, agressie neemt juist toe. Geen ontlading, maar een oplading. Het is beter boosheid te laten zakken en te zoeken naar constructieve manieren om het probleem aan te pakken. Iemand is niet voor niks boos, er is wel iets aan de hand.

Vaak zit achter boosheid verdriet, maar dat willen mensen niet graag voelen, dat is onprettig en wordt als kwetsbaar ervaren, dus zijn ze liever boos. Angst kan er ook achter schuilen, dat willen mensen nog minder voelen, want dan hebben ze geen controle over de situatie. Verdriet en angst worden dus gemaskeerd door boosheid, dat geeft in ieder geval nog energie. Boosheid zet aan tot actie, tot op zekere hoogte is dat nuttig, tot daar waar het omslaat in destructie.

De filosofe Martha Nussbaum trok in december in Nederland volle zalen met haar boodschap dat woede omgebogen kan worden naar iets constructiefs. Daar luister ik heel graag naar. Zij ziet als grote voorbeelden zachtaardige, gekleurde mannen als Ghandi, Martin Luther King, Nelson Mandela en Obama. Niet toevallig baseerde Marshall Rosenberg zich op Ghandi en Martin Luther King toen hij in de tweede helft van de vorige eeuw de ‘Nonviolent Communication’ ontwierp. Een interessante stelling van Rosenberg is dat onder ieder negatief oordeel een onvervulde behoefte schuilt. Zijn methode gaat over empathisch luisteren en ontdekken welke universele menselijke behoeftes er achter emoties schuilen. We focussen veel te veel op emoties en blijven daarin hangen, waar het werkelijk om gaat zijn de behoeftes, of noem het: waarden. Als er geen behoefte, of waarde, in het spel zou zijn, zou het mensen niets kunnen schelen. Daar oog voor hebben kan angels uit conflicten halen.

Sommige mensen, vooral als ze heel boos zijn, willen niet dat je naar ze luistert en ze willen al helemaal niet dat je hun behoefte ontdekt en erkent. Dat ervaren ze als een ongewenste intimiteit, die bovendien hun boosheid doet afnemen. In dat geval moet je ‘empathisch raden’. Ook dat kan al helpen om verbinding te vinden met boze mensen.

Laten we eens proberen te raden wat boze witte mannen beweegt. Als voorbeeld neem ik het oordeel van Geert Wilders naar aanleiding van de recente aanslag in Berlijn, dat Angela Merkel bloed aan haar handen heeft. Een pittig verwijt. Hij vindt dus dat ze onzorgvuldig heeft gehandeld. Welk gevoel hoort daarbij? Onveiligheid, dus angst. Zijn behoeftes zullen liggen op het gebied van rust, gemak, veiligheid: dat geeft vrijheid van bewegen. Wilders is bang voor religieus fanatisme, in dit geval uitingen van de islam. En wat is religieus fanatisme? Daar zitten ook oordelen in: namelijk dat iedereen op een bepaalde manier moet leven. Wat voor gevoel zit daaronder? Ik vermoed ook angst, dat het anders een oncontroleerbaar zootje wordt. Dus het gaat hier ook om de behoeftes rust, gemak, veiligheid: dat geeft in dit geval eensgezindheid, saamhorigheid.

Als beide partijen zouden zien dat het in essentie om dezelfde universele menselijke behoefte van veiligheid gaat, misschien zijn ze dan bereid andere strategieën te bedenken. Nu brengen ze namelijk met hun agressieve methodes hun eigen veiligheid in het geding. Anderen je wil opleggen, wat religieuze fanatici doen, veroorzaakt strijd. En als boze witte man je afsluiten voor elke vorm van dialoog, veroorzaakt ook strijd. Veiligheid creëer je alleen als je zelf uit het strijdmodel stapt. Maar willen boze witte mannen naar deze boodschap luisteren?