Bevrijdingsdag: Democratie in regressie opzoek naar nieuwe waarden

Volksmenners die in de angst van het volk een voedingsbodem vinden, kunnen hun kans schoon zien en zelfs de democratie om zeep helpen.

Het functioneren van een maatschappij, of het nu democratisch, autoritair of collectief wordt bestuurd, verandert met de tijd. Er zijn invloeden van migratie, demografie, technologie, economie, onderwijs, cultuurveranderingen, wetenschappelijke inzichten, overtuigingen, machtsverschuivingen, enzovoort. Dat geeft een democratie in de loop der tijd een ander karakter, een ander gezicht. Daardoor kan ook niet zomaar teruggekeerd worden naar een oude structuur. Maar er moet wel voor worden gewaakt dat invloeden er niet toe leiden dat antidemocratische sentimenten de overhand krijgen. Dat gevaar is thans reëel, mede door wereldwijde crisissen op het terrein van financiën, milieu, energie en voedsel, en de dreiging van toename van gewapende conflicten.

Volksmenners die in de angst van het volk een voedingsbodem vinden, kunnen hun kans schoon zien en met populistische oneliners en verdraaiing van feiten de kiezers een bepaalde kant op sturen of zelfs de democratie om zeep helpen. Een voorbeeld van het eerste is de Brexit, waarbij slimme marketeers het beeld schiepen van dreiging van uitholling van economie en cultuur door Europa. De groepen die het al slecht hadden door falend intern beleid werd de belofte gedaan dat het beter zou worden als de eigen soevereiniteit van Groot-Brittannië weer terug werd gewonnen door uit Europa te stappen. Het is een beeld dat vaker opdoemt: als het slecht gaat wordt de schuld bij factoren van buitenaf gelegd, en vergroting van het nationalisme wordt de belofte voor een glorieuze toekomst. Trump, Erdogan of Orbán zijn hiervan duidelijke representanten.

Een antwoord: transformatie van de markt

Democratie kan alleen goed functioneren als een gekozen volksvertegenwoordiging voldoende invloed heeft op het reilen en zeilen van de samenleving. Die invloed zien we de laatste jaren steeds verder afbrokkelen door de toegenomen macht van groepen die zich onttrekken aan de maatschappelijke grondregels (zoals de maffia), of aan maatschappelijke verantwoordelijkheden (zoals veel multinationals). Om te zorgen dat zulke groepen de samenleving niet gaan beheersen of overnemen, moet er voldoende draagvlak voor democratische grondwaarden worden geschapen bij een grote meerderheid van de bevolking. Daarvoor is nodig dat de samenleving voldoende levensperspectief aan mensen biedt. Denk aan voldoende inkomen en middelen om in basisbehoeften te voorzien, ook voor laaggeschoolden, ouderen of mensen met een beperking.

Echter, we constateren dat op dit moment op de markt van welzijn en geluk er een groeiende ongelijkheid heerst. De kansenongelijkheid neemt toe. Het is zelfs de vraag of de verzorgingsstaat in de toekomst nog zal voortbestaan, in de zin dat alle burgers kunnen meedoen aan zingevende en levensverrijkende activiteiten. Daarvoor is nodig dat voorrechten van de allerrijksten worden geëlimineerd, dat de graaicultuur wordt aangepakt, dat er evenwichtiger belastingheffing wordt ingevoerd, dat corruptie en criminaliteit voortvarend worden aangepakt, en dat de verheerlijking van misdaad of materiele rijkdom wordt tegengegaan.

Dat vraagt de implementatie van nieuwe ethische richtsnoeren: culturele en mentale rijkdom in plaats van kapitaalvermeerdering, samen opbouwende belevingen tot stand brengen in plaats van egotripperij, en zoeken naar waarheid in plaats van hijgerige of valse berichtgeving. We versterken onze democratie door naastenliefde en verantwoordelijkheid te versterken. Dat kan alleen van onderop gebeuren, maar van bovenaf moeten onze gekozen leiders het goede voorbeeld geven. Versterk de samenlevingskracht in buurten en wijken, maar waak tegelijkertijd over de gemeenschappelijke belangen op alle maatschappelijke terreinen, door participatie van iedereen te vragen en te garanderen.