Beschaving kan je leren

In de agora van de oude Grieken leerden de burgers dat verstandigheid, matigheid en rechtvaardigheid essentieel waren in het debat. Het publieke debat mocht niet ontaarden in vijandschap tussen burgers.

Respect In het huidige tijdsgewricht is het ongeremd uiten van je mening belangrijker geworden dan rekening houden met de gevoelens van anderen. Schoffering is bon ton geworden onder de noemer dat ‘alles gezegd moeten kunnen worden’.

Vrijheid van meningsuiting is een groot goed maar is ontaard in een ‘lak aan de ander’ houding. Dat resulteert in een publieke ruimte waar de grootste schreeuwer alle andere meningen overstemd en er een eenrichtingsverkeer ontstaat. Uiteindelijk blijft er van beschaving weinig meer over. Dan geldt het recht van de sterkste. Het recht van de grootste schreeuwer. Beschaving Het definiëren van het begrip beschaving is een lastig punt. De invulling hiervan verandert duidelijk over tijd. De opvattingen in de 18e eeuw over beschaving waren van een geheel andere orde dan in het heden. Waar vroeger gestelde normen en waarden voor de groep bepalend waren, is onze huidige wereld meer gericht op de ontwikkeling van het individu. Er wordt meer en meer gepleit om het begrip beschaving los te laten en zich te richten op de civilisatie van het individu en zijn functioneren binnen de groep.

Een onafhankelijke universeel menselijke cultuur waarin iedere individuele mens zich kan ontwikkelen tot zijn of haar hoogste menselijk potentieel, en waarin iedere individuele mens kan leven vanuit zijn of haar hoogste menselijke kwaliteiten

Wil aan elk individu recht worden gedaan, dan is beschaving een balanceeract. Elke burger heeft dan de verantwoordelijkheid om anderen de ruimte te geven om haar mening te geven, zichzelf te zijn zonder dat daarbij het recht van de ander wordt geschaad. Beschaving is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. De huidige verruwing laat zien dat we niet meer weten hoe te balanceren.

Regels Waren er vroeger duidelijk [on]geschreven spelregels voor dit spel. Tegenwoordig acht men dergelijke regels een ongewenste beperking van vrijheid. Een ander probleem is dat door de ontzuiling, groepen veel nadrukkelijker met elkaars opvattingen worden geconfronteerd. Elke groep claimt daarbij het eigen gelijk, zijn eigen waarheid. We houden niet van andere meningen en eisen een uniforme samenleving met een collectieve identiteit. Zonder verdere regels leidt dit tot een clash van civilisaties.

Agora De oude Grieken beseften dat een openbaar debat zonder verdere afspraken niet kon functioneren. Het debat in de publieke ruimte verdient onderhoud en zorg. De Grieken richtte een leerschool op waar de burger leerde met zijn verantwoordelijkheid om te gaan. De burger leerde te debatteren met tegenstanders zonder dat dit eindigde in vijandschap.

De eigenschappen voor een geciviliseerde burger waren volgens de Grieken: verstandigheid, matigheid, moed en rechtvaardigheid. Deze collectieve begrippen zijn eeuwenlang doorgegeven, maar in de laatste honderd jaar in het ongerede geraakt.

Consumentisme Het oude beschavingsideaal heeft plaatsgemaakt voor de onmiddellijke bevrediging van behoeftes. Niet alleen materieel maar ook immaterieel. In onze omgeving worden we daarin continue gestimuleerd. De media stimuleren ons om te kopen wat we willen, om te doen waar we zin in hebben, bedrijven worden bestookt door de social media als zij zich ‘onverantwoordelijk’ gedragen en politici zitten in een electorale kramp uit angst voor stemmenverlies in de polls of tijdens de verkiezingen.

Publieke ruimte is leeg Een gevolg van deze vercommercialisering van de publieke ruimte, is dat niemand zich verantwoordelijk voelt voor het onderhoud van de publieke ruimte. Saamhorigheid in de publieke ruimte is verdwenen. Waar vroeger iedereen een beetje eigenaar was van die publieke ruimte, is deze nu eigendom van de grootste schreeuwer of degene met de diepste zakken.

De burger voelt zich ook niet meer verantwoordelijk voor de fysieke publieke ruimte zoals onze leefomgeving. Waarom nog je troep opruimen na een concert of bijeenkomst. Daarvoor zijn toch vuilnismannen? Alles wat uitbesteed kon worden na de overheid, is ook uitbesteed. Kwijt vervolgens die overheid zich niet goed van haar taak, dan krijgt de betreffende politicus het zwaar te verduren.

Burgerschap Burgerschap doet een beroep op het redelijke deel van de mens. Het besef dat de publieke ruimte van ons allemaal is en dat elke burger zijn verantwoordelijkheid draagt. Juist nu in een multiculturele samenleving, met vele minderheidsgroepen, is het van belang anderen ruimte te geven deel te nemen in de publieke ruimte.

Dat is geen pleidooi voor een collectieve identiteit of het definiëren van het Nederlanderschap, maar om open te staan en ruimte te geven aan meningen en opvattingen ook als deze niet voldoen aan de mainstream.

In de agora kreeg elke deelnemer de tijd en mogelijkheid zijn standpunt uiteen te zetten, zonder vijandig bejegend te worden. Debatteren gaat niet over gelijk krijgen of gelijk hebben, maar om open te staan voor andere inzichten, waaruit nieuwe ontwikkelingen voortkomen. Het eigen gelijk claimen is een verstarring van het publieke domein en zet de samenleving op slot.

Politiek De eerste daad van politici dient te zijn om af te stappen van poll gedreven politiek. Niet langer het simplistische korte termijn verlangen om vooral de korte termijn behoefte van de kiezer te bevredigen, maar opkomen voor het belang van de publieke ruimte als discussie ruimte. Waar de vrije samenleving recht wordt gedaan door ruimte te geven aan de mening van minderheden, zonder dat het vervalt in vijanddenken.

Dat gaat niet alleen om de traditionele media maar vooral ook om het internet. Discussies op publieke fora monden snel uit in scheldpartijen en de Godwin is nooit ver weg. Dat ongeremde van het afgelopen decennium is te ver doorgeslagen.

Zowel de beheerders van de media als de politiek dienen veel alerter reageren op vijanddenken. Niet door de vrijheid van meningsuiting te beperken, maar wel, zoals Ascher nu doet, te wijzen dat het debat doorslaat. Velen zullen dat betuttelend vinden omdat het hun ‘absolute’ vrijheid en het misbruik daarvan, aan de kaak wordt gesteld. Politici en media beheerders dienen zich hierdoor niet te laten afschrikken.

Vrijheid Zinloos gescheld en bedreigingen hebben weinig te maken met vrijheid. Vrijheid is geen absolute waarde. Positieve en negatieve vrijheid hangen samen. Positieve vrijheid is niet mogelijk wanneer negatieve vrijheid ontbreekt. Anderzijds is negatieve vrijheid weinig zinvol wanneer positieve vrijheid niet nagestreefd wordt.

Het balanceren tussen deze twee gezichten van de januskop kan alleen bereikt worden als burgers weer kiezen om met verstand, matigheid en rechtvaardigheid met elkaar het debat aan gaan. En dat vereist vooral veel moed. Moed om over je eigen beperkingen heen te stappen en te accepteren dat de Waarheid niet bestaat, niemand die in pacht heeft, maar dat er vooral veel verschillende meningen bestaan, die ieder recht hebben om gehoord te worden in de publieke ruimte.

Bronnen :S. Valkenberg, Friedrich Engels, Mars der Beschaving, E. Guillaume.

Dit artikel verscheen ook op het weblog van Hans Groen. Volg Hans ook op Twitter