Atlas shrugged

Ayn Rand (1905-1982) was een Russisch-Amerikaanse denkster die een heel eigen filosofie ontwierp, het Objectivisme. Maar vooral was ze een succesvolle romanschrijfster die de dikste utopie schreef die ik ken: Atlas Shrugged (1957). Dit boek is de kapitalistische utopie ten voeten uit.

In Atlas Shrugged proberen kapitalistische utopisten op allerlei manieren de bestaande samenleving kapot te maken. Alleen wanneer de ondergang en de vernietiging van de oude wereld volledig zijn, is het voor hen mogelijk om de nieuwe utopische economie van het vrijemarktkapitalisme op te bouwen. Wij herkennen hier een van de utopische familiegelijkenissen: de breuk met het verleden moet totaal zijn om de utopie gestalte te kunnen geven.

De zuiverheid van de personen die de utopische inspiratie uitdragen, wordt ook voortdurend door Rand beklemtoond. De helden uit Atlas Shrugged zijn schoon van buiten en rein van binnen, volkomen wit; alle tegenover hen geplaatste personages zijn groezelig, slap en laf, volkomen zwart. Dat deze nadruk op zuiverheid onvermijdelijk tot zuiveringen en uitsluitingen leidt, zien we in de roman en ook in het persoonlijk leven van de schrijfster.

Eigenbelang, selfishness, is het centrale concept van het Objectivisme van Ayn Rand. Ze geloofde in een objectief kenbare werkelijkheid die met de menselijke rede te vatten is, waarbij het volgen van eigen belangen geen subjectieve keuze is, maar objectief gezien de meest redelijke optie. Haar pretentie was om met het Objectivisme een volledig en volwaardig nieuw filosofisch systeem te bieden met een metafysica, epistemologie, ethiek, esthetiek en politieke filosofie.

De utopische aspecten van het neoliberalisme die hun belangrijkste neerslag hebben gevonden in de uiterst invloedrijke roman van Ayn Rand, krijgen zeker in Europa, waar haar naam zo goed als onbekend is, nauwelijks aandacht. John Gray komt de eer toe  in zijn boek Black Mass uit 2007  helder te hebben aangetoond dat het grote project van Milton Friedman en de Chicago Boys meer met utopisch denken dan met wetenschap te maken had. De neoliberale marktprofeten streefden ernaar om de vermeende verloren zuiverheid van het marktdenken, waarvan zij veronderstelden dat die was bezoedeld door een collectivistisch ideologie, te herstellen. Zoals alle hedendaagse fundamentalisten kwamen ze echter uit bij een moderne parodie op de klassieke economie, die volgens Gray even weinig met Adam Smith te maken had als de fundamentalistische christelijke kerken met het traditionele christendom. De klassieke economen ‘beschikten over een goed begrip van de gebreken van volgens het marktprincipe geordende samenlevingen. Omdat het de neoliberalen aan dit inzicht ontbrak, is de klassieke economie in hun handen omgevormd tot een utopistische ideologie’.

Dat het neoliberalisme ondanks de vele wetenschappelijke Nobelprijzen voor Chicago-economen als Friedrich von Hayek en Milton Friedman, de aartsvaders van deze stroming, toch vooral een ideologie is, wordt in Europa langzamerhand wel onderkend. Maar dat het Ayn Rand was die de ideeën van de door haar bewonderde Hayek populariseerde in de vorm van een utopie, wordt daarbij meestal over het hoofd gezien.

Toch zijn deze utopische beloften essentieel als we de kracht van de neoliberale ideologie willen begrijpen. Vooral dankzij de utopische onderbouwing ervan blijft deze ideologie ook na de kredietcrisis springlevend. Net als het communisme en het socialisme in het verleden wordt ook het neoliberalisme uiteindelijk geschraagd door een utopische inspiratie. En mocht het eens worden ondermijnd en afsterven, net als de twee andere ideologieën, dan zal dat waarschijnlijk heel langzaam gebeuren zolang de utopie voor een groot aantal volgelingen levend blijft. En dat is voorlopig nog het geval. Van de utopisch getinte boeken van Ayn Rand worden elk jaar in Amerika nog honderdduizenden exemplaren verkocht, met Atlas Shrugged op de eerste plaats.

Volgens een onderzoek onder Amerikaanse lezers, gepubliceerd in het weekblad Time, is Atlas shrugged na de Bijbel het belangrijkste boek van de afgelopen eeuw. Los van deze directe erkenning is de indirecte en wereldwijde invloed van Ayn Rand zeer groot. Haar belangrijkste filosofische leerling was namelijk Alan Greenspan (1926), tot 2006 de president van de Fed, de Amerikaanse Federal Reserve Bank waarvan de monetaire politiek in onze geglobaliseerde wereld letterlijk ieder mens raakt, zoals de kredietcrisis laat zien.

Greenspan zelf vertelt hierover dat hij ervan overtuigd was dat de argumenten van Ayn Rand in Atlas Shrugged zo ‘schitterend nauwkeurig’ waren opgebouwd ‘dat alle eerlijke mannen en vrouwen het er wel mee eens moesten zijn’. Rand had hiermee, zoals hij vaak verklaarde, ‘het morele fundament onder het kapitalisme gelegd’.

Ayn Rand was volgens Greenspan de schrijfster en filosofe die hem verder leerde kijken dan de economie. In Atlas Shrugged beschreef zij een totaal nieuwe utopie die de hedendaagse mensheid zou moeten inspireren: ‘De utopie van de begeerte’. In de jaren dat Ayn Rand Atlas Shrugged schreef, was Greenspan een van haar vertrouwelingen die wekelijks commentaar op haar tekst leverden. Met name in de totstandkoming van de zeventig pagina’s tellende filosofische toespraak van de utopische held John Galt, waar Rand meer dan twee jaar aan werkte, had hij een belangrijk aandeel.

Toen ik de foto zag van Greenspan die in oktober 2008 voor een commissie van het Amerikaanse Congres getuigde en zijn korte verklaringen las, werd mij de utopische inspiratie van zijn financiële politiek volstrekt duidelijk. ‘De meesten van ons, en ik in het bijzonder, zijn geschokt en kunnen het nog steeds niet geloven’, zo zei Greenspan. Er moest ‘een fout zitten in de overtuiging dat de vrije markt zichzelf beter kan reguleren dan enig overheidstoezicht dat zou doen’.

‘Uw wereldopvatting, uw ideologie werkte niet?’ Greenspan: ‘Absoluut. Precies. Dat choqueerde me omdat ik veertig jaar of meer dacht dat ik aanzienlijk bewijs had dat het juist buitengewoon goed werkte.’

Zijn ontsteltenis klonk oprecht. Het was voor Greenspan uiterst pijnlijk om een theorie die hij veertig jaar had aangehangen, vaarwel te moeten zeggen.

De film Atlas shrugged gaat op 15 april in Amerika in premiere.