Als je voor een dubbeltje geboren bent

Het ideaal van de verzorgingsstaat om deze ongelijkheid in kansen, ontwikkelingsmogelijkheden en toekomstperspectief zoveel mogelijk te elimineren, is inmiddels geschiedenis. Dat de aanspraak op gelijke rechten en kansen een fundamenteel recht is en dat het een collectieve, maatschappelijke verplichting om de toegang daartoe te garanderen, lijkt veel mensen niet meer te beroeren. Het is falen van onze persoonlijke en collectieve verantwoordelijkheid, dat wij daarop geen antwoord meer kunnen of durven geven. In die zin is ‘de Onrendabelen’ een spiegel, die velen hopelijk dwingt om daar lang en met enige schaamte in te kijken.

Solidariteit is vervangen door een ver doorgeslagen individualisme, met een nadruk op de eigen verantwoordelijkheid. Wie daaraan niet kan voldoen, moet zelf maar op de blaren zitten. Het immers zijn eigen schuld en dat zal hij ook voelen ook.  Alsof er niet ook een sociale, gemeenschappelijke verantwoordelijkheid bestaat voor degenen die onder een minder gelukkig gesternte geboren zijn en niet zonder hulp van anderen de ook van hen verwachte verantwoordelijkheid aankunnen. De populaire slogan “eigen verantwoordelijkheid” camoufleert wat daaronder verscholen zit: de onverschilligheid voor mensen die ongewild en onvermijdelijk tot een leven in de marginaliteit worden gedwongen.

Een leven in de marginaliteit betekent armoede, slechte huisvesting in verpauperde wijken, minder onderwijskansen, slechtere gezondheid, minder veiligheid, minder sociale cohesie. Het zijn deze omstandigheden die ook een vruchtbare voedingsbodem vormen voor gedragingen die wij als crimineel bestempelen. Crimineel wordt je echter doorgaans niet bij geboorte en is ook niet erfelijk bepaald. Strafbare feiten begaan wij allemaal, maar ook hier geldt dat de kans om met justitie in aanraking te komen en in het ergste geval in de gevangenis terecht te komen niet gelijkelijk onder de mensen is verdeeld. De wet is voor iedereen gelijk, alleen voor de een wat meer dan voor de ander.

De nadruk op de eigen verantwoordelijkheid en desinteresse in de persoon van de dader en diens omstandigheden en achtergronden heeft ook de vergelding, afschrikking en onschadelijkmaking weer tot centrale doelstellingen van de strafrechtspleging gemaakt. Het strafklimaat is in de ban van het neoliberale gedachtegoed en onder druk van populistische retoriek en opportunisme in de afgelopen twee decennia verhard, de strafuitvoering wordt voornamelijk nog bepaald door riskmanagement, incidentvermijding en beheersbaarheid. Onder de vorige kabinetten is de zorg voor gedetineerden tijdens en na detentie voor het grootste gedeelte wegbezuinigd. Leefbaarheid maakte plaats voor beheersbaarheid, mogelijkheden voor onderwijs, recreatie, vorming en zinvol werk –gericht op een leven met perspectief na detentie- zijn sterk gereduceerd. De meeste gedetineerden zitten nu het grootste deel van de dag doelloos achter de deur hun straf uit. Tijdens de berechting werden zij aangesproken op hun eigen verantwoordelijkheid. Ook na detentie wordt weer verwacht dat ze verantwoordelijkheid kunnen dragen. Ter voorbereiding daarop wordt hen deze tijdens detentie grotendeels afgenomen. Alsof wij de afgelopen tweehonderd jaar niet hebben geleerd welke desastreuze effecten een gevangenisconcept, dat niet is gestoeld op humaniteit, re-integratie en bieden van nieuwe kansen, op gedetineerden, hun sociale omgeving maar ook op de samenleving als geheel kan hebben.

Ondanks de toename van de gevangeniscapaciteit van 4000 naar meer dan 16.000 cellen en een  –naar Europese maatstaven- ongekende stijging van het aantal gedetineerden per 100.000 inwoners van 30 naar 125, zijn er nauwelijks positieve effecten van dit neoklassieke strafrechtelijk beleid aan te wijzen. Recidivecijfers van meer dan 70% wijzen eerder op het tegendeel.

Sprekend over verantwoordelijkheid, kan men ook het gevangeniswezen en het daaraan ten grondslag liggende beleid verantwoordelijk houden voor een toenemende marginalisering en tweedeling in onze samenleving. Niet alleen de “have nots” oververtegenwoordigd onder de gevangenispopulatie, het detentieklimaat zelf en het ontbreken van maatschappelijke verantwoordelijkheid voor de re-integratie na detentie bevorderen de verdere marginalisering als de gedetineerde weer in de samenleving terugkomt. Detentie betekent voor velen immers verlies van woning, verlies van (of uitzicht op) werk, afhankelijkheid van de bijstand, verbroken relaties, uitzichtloze schulden, stigmatisering (ook van hun gezinsleden), dus ook: terugval in de criminaliteit.

De huidige samenleving biedt –zoals ook ‘de Onrendabelen’ laat zien ongekende mogelijkheden voor degenen die als kwartje geboren zijn om uit te groeien tot papiergeld, als het moet zelfs tot vele miljoenen. Voor veel anderen resteert de wrange constatering van Louis Davids: “als je voor een dubbeltje geboren bent, bereik je nooit een stuiver meer”. Het is falen van onze persoonlijke en collectieve verantwoordelijkheid, dat wij daarop geen antwoord meer kunnen of durven geven. In die zin is ‘de Onrendabelen’ een spiegel, die velen hopelijk dwingt om daar lang en met enige schaamte in te kijken.

De Onrendabelen  is op vrijdag 20 november te zien op Nederland 2 om 20.10 uur. Klik hier voor de programmawebsite.