The Zone of Interest: de kleinburgerlijke idylle van een kampcommandant

Het is een film die snoeihard binnenkomt, juist door wat je niét ziet (maar wel hoort). Ze wonen er pal naast, kampcommandant Rudolf Höss en zijn vrouw Hedwig, in hun villa gebouwd tegen de muur van vernietigingskamp Auschwitz in Polen, jaren veertig vorige eeuw.

Wat je niet ziet, is Auschwitz zelf. We zetten geen stap in het kamp maar zien, over de grijze betonnen muur heen, wel de bijna constante zwarte rook van de schoorstenen van de crematoria. Rechts in beeld zien we, achter de bomen die aan de villa grenzen, de stoom van de talrijke treinen die joden en Roma en andere te vermoorden mensen aanvoeren. En op de voorgrond, direct grenzend aan de muur, de liefdevol onderhouden tuin van Hedwig; ze plant klimop tegen de ongezellige grijze betonnen kampmuur en is trots op haar bloemen.

Wat je wel ziet, continu en soms surrealistisch saai, is het burgerlijke leven van kampcommandant Rudolf Höss (Christian Friedel uit Babylon Berlin) en zijn vrouw Hedwig (Sandra Hüller uit Anatomy of a Fall). Je ziet ze liggen, hinnikend van de lach in hun zedig gescheiden bedden. Het echtpaar maakt voor het slapen gaan flauwe grapjes. Twee doodgewone en tamelijk vervelende mensen in hun slaapkamer. Maar wat je op de achtergrond hoort, zachtjes en soms luid maar altijd aanwezig, maakt die twee tot monsters: de geluiden die dag en nacht over de muur komen en waar zij achteloos doorheen lachen; geluid van de kreunende en zwoegende ovens van de crematoria, van de schreeuwende bewakers, de schoten en de jammerende gevangenen. Een briljant gemixt en onverdraaglijk indringend soundscape van de hel, samen met de vogeltjes en de ruisende wind, want het is een mooie zomer met stralende zon. The Zone of Interest is twee films ineen: de film die je ziet, met die saaie, efficiënte en meedogenloze klojo en zijn vrouw, en de film in je hoofd, opgeroepen door de geluidstrack (de filmmuziek van Mica Levi werd daaruit uiteindelijk bijna helemaal geschrapt).

Wat je ook niet ziet is enige emotie bij Rudolf en Hedwig, en de stoet andere nazi's die bij hen over de vloer komen, over het doel van Auschwitz: geïndustrialiseerde genocide gecombineerd met meedogenloze dwangarbeid. Want een deel van de gevangen moest werken voor de Duitse industrie. Het enige enthousiasme komt van een fabrikant van crematoria die bij Rudolf thuis een (uiteindelijk succesvolle) pitch doet voor een 24-uurs oven met ongekende capaciteit.

De kleinburgerlijke idylle van Rudolf en Hedwig, die klein begonnen maar nu voorname mensen zijn en trots zijn op hun positie ('Rudolf noemt mij de koningin van Auschwitz', zegt Hedwig trots tegen haar moeder als die een paar dagen op bezoek komt), krijgt een abrupte wending als Rudolf wordt overgeplaatst naar een hogere maar saaiere positie in Oranienburg bij Berlijn. Dan zie je emotie: bij Hedwig, die weigert om haar sociale positie en haar mooie villa en de door haarzelf en gevangenen uit het kamp gemanicuurde tuin op te geven. Zij is wanhopig, ze maken ruzie. Ze heeft eindelijk het leven dat ze ambieerde, en nu dit. Het eind van het liedje is dat zij en de kinderen blijven en hij naar Berlijn vertrekt. Hoewel ze hem zal missen, is ze dolblij dat ze in Auschwitz mag blijven, in haar droomhuis naast het kamp. Niet iedereen denkt er zo over: haar moeder vertrekt als een dief in de nacht, met achterlating van een briefje.

Uitgelegd wordt het niet direct, maar we zagen haar ’s nachts, gewekt door de herrie van de ovens en de vuur lekkende schoorstenen, uit het raam van haar slaapkamer uitkijken over het kamp. Ze kon niet aanzien waar haar kind en schoonzoon al lang aan gewend waren. Het laat Hedwig niet koud, die afwijzing door haar moeder van haar leven. Toch ook weer een beetje emotie. En als ze die morgen in haar eentje zit te ontbijten, tegenover het lege bord van haar vertrokken moeder, reageert ze die emotie af in woede op haar joodse huishoudslaaf: probeer je me te kleineren of zo? Als je niet oppast zorg ik dat ze je morgen verstrooien, dreigt ze. Het is één van de weinige directe referenties aan wat we het echtpaar Höss de hele film zien ontwijken en waar ze hun hele stomme leven dwars doorheen leiden, direct verantwoordelijk voor massamoord maar dat alles in huis negerend. Goedkeurend, maar zwijgend.

Regisseur Jonathan Glazer (Under the Skin) heeft een unieke film afgeleverd waaraan hij tien jaar werkte, die vooral in research ging zitten: alles wat je ziet en hoort is een zo getrouw mogelijk weergave van de villa (die uit elkaar staande bedden kloppen ook) en de geluiden die er te horen moeten zijn geweest. Ook het karakter en de manier van doen van Rudolf en Hedwig werd geresearched uit dagboeken, aantekeningen en uit getuigenissen van destijds, door de werknemers die bij ze moesten werken. Het realisme wordt nog versterkt doordat Glazer het hele exact nagebouwde huis heeft volgehangen met statische verborgen camera’s, waarvan de acteurs zich bewust waren maar die niet in beeld komen. Zo konden ze geheel naturel spelen, alsof ze daadwerkelijk in de villa woonden en leefden. Glazer noemt het cynisch ‘het Big Brother huis van Auschwitz’.

Het levert een beklemmende en schokkende maar meestal ingehouden film op die in niets lijkt op andere pogingen om de Holocaust op film te proberen te vatten.

The Zone of Interest, vanaf donderdag 1 februari 2024 te zien in de bioscoop