Wat maakte de liedjes van Jeroen van Merwijk zo goed?

Vandaag overleed cabaretier Jeroen van Merwijk. Daarmee stierf niet alleen een cabaretier, maar ook een groots liedjesschrijver, analyseren Patrick van den Hanenberg, Kiki Schippers en Katinka Polderman.

Welke krantenrecensie je er ook bij pakt, of die nu uit 1987 komt of uit 2018, altijd werd cabaretier Jeroen van Merwijk geprezen om zijn liedjes. ‘Liedjes winnen het van gesproken woord,’ kopte Het Parool in 1990 bij de première van Van Merwijks tweede voorstelling Geef mij mijn sperma terug. In 1992, bij de première van Een AVRO-lid is ook een mens, was de kop in Trouw: ‘Veelsoortige liedjes sterkste troef van Jeroen van Merwijk’. En recenter nog, bij Er zijn nog kaarten! uit 2013, staat er boven de vijf ballen-recensie in NRC Handelsblad: ‘Van Merwijks genie gloeit fel in zijn liedjes.’

Jeroen van Merwijk, die vandaag overleed, bracht heus ook geestige conferences in zijn voorstellingen, maar hij blonk dus altijd uit in zijn liedjes. Ze hadden de meest fantasierijke en onverwachte teksten, en werden door hemzelf begeleid met redelijk eenvoudige akkoorden op de (elektrische) gitaar. Van Merwijk was in zijn teksten van alle markten thuis: vlijmscherp satirisch, onnavolgbaar absurd of juist gevoelig en romantisch. De cabaretier maakte in 1987 zijn solodebuut met de voorstelling Van ouwehoer tot troubadour, en bracht tot nu toe 15 programma’s in het theater.

Cabaretrecensent Patrick van den Hanenberg was er vanaf het begin bij namens de Volkskrant: ‘Ik weet dat ik hem meteen verschrikkelijk goed vond. Wat een bijzondere gast. Maar hij is een van de voorbeelden waarbij is aangetoond dat de macht van de recensent toch beperkt is. Want ondanks dat ik hem vanaf het begin de lucht in heb geschreven heeft dat nooit tot grote, volle zalen geleid. De Kleine Komedie in Amsterdam wist hij op een gegeven moment zeker vol te krijgen, maar niet de grote zalen in Velp, Drachten of Kerkrade. Veel mensen daar zullen hem arrogant hebben gevonden, wat hij overigens helemaal niet is. Maar op het podium speelt hij een cynisch en hautain mannetje. Dat is zijn act. Maar ja, daar moet je door heen kunnen kijken.’

Wat zijn volgens Van den Hanenberg de hoogtepunten uit het oeuvre? ‘Het is niet eens zozeer één programma of één liedje wat ik als favoriet zou kunnen noemen. Het zijn van die losse zinnetjes die door zijn hele oeuvre zitten, zoals ‘Een man moet af en toe gewoon eens iemand doodslaan’. Toen ik dat zinnetje voor het eerst hoorde in het lied Even iemand doodslaan was ik verpletterd. Wat een klapper van een zin! De totale nuchterheid van de mededeling, en tegelijk zit er een kern van waarheid in over de wreedheid van de mens. Ik vond dat geweldig.’

‘Er zijn veel van dat soort zinnen, zoals in Wat zijn de vrouwen groot. Dan begint hij met: ‘Wat zijn de vrouwen groot / Wat zijn de vrouwen groot / Laatst lag ik op het strand / Ik denk: daar ligt een rondvaartboot.’ Het is altijd die toon geweest, van superieure afstandelijkheid en het totaal krankzinnige als normaal beschrijven. Neem ook het beeld van een man alleen in een botsautootje op de kermis, zoals beschreven in het nummer Treurige dingen. Ik zie dat dan meteen ook voor me.’

Onder tekstschrijvers wordt Van Merwijk hoog aangeslagen, en behoort hij volgens Van den Hanenberg tot het groepje met Ivo de Wijs, Jan Boerstoel en Drs. P. Maar leeft zijn werk ook voort bij jongere generaties? Heeft hij school gemaakt? We vragen het Kiki Schippers (32), de cabaretier en zangeres die afgelopen jaren al vier keer werd genomineerd voor de Annie M.G. Schmidtprijs voor het beste theaterlied. In 2016 won ze de prijs voor Er spoelen mensen aan. Schippers vertelt dat zij al vroeg met Van Merwijks liedjes in aanraking kwam. ‘Toen ik aan de Koningstheateracademie in Den Bosch studeerde behoorden de liedjes van hem tot het lesmateriaal. Maar ik had zijn werk al eerder leren kennen. Ik had vroeger zo’n verzamel-cd met cabaretnummers, en daarop stond het liedje Het leven is kut. Dat ging wel rond bij ons op de middelbare school.’

Heeft van Merwijks stijl haar ook echt beïnvloed? ‘De laatste tijd zeggen mensen: ‘Je doet me soms aan Van Merwijk denken.’ Tot Harrie Jekkers aan toe. Toen ben ik er wel over na gaan denken. Ik doe het zeker niet expres, maar ik kan me voorstellen dat het is doorgesijpeld in mijn liedjes. Dan denk ik vooral aan de scherpe en actuele liedjes die ik maak. Dan gebruik ik misschien zijn methode om een onderwerp helemaal tot het uiterste door te denken, en dat je daarbij niet bang bent om er ‘lelijk’ in te worden.’

Als voorbeeld van die methode noemt Schippers Eén oorlog tegelijk, waarin Van Merwijk droogkomisch pleitte om één oorlog tegelijk te voeren en niet allerlei oorlogen door elkaar. Schippers: ‘Er zit zo’n mooie, verrassende twist in. Hij probeert het probleem zogenaamd op te lossen, maar komt dan met een heel lompe oplossing. Die dan ook weer heel utopisch klinkt. Hij zet je op het verkeerde been, en hij zet onze fantasie ook erg aan het werk.’ Een andere favoriet van Schippers is Een ding, waarin Van Merwijk ‘een ding’ ziet staan op straat en worstelt om het correct te omschrijven. Schippers: ‘Dat lied is heel conceptueel. Dat vind ik heel tof, dat hij een lijn en een gedachte inzet, en die dan consequent, onverschrokken, tot het uiterste doordenkt. Het is alleen maar taal, maar je krijgt er allemaal beelden bij. Dat is toch knap? De luisteraar krijgt hier veel ruimte om zelf na te denken.’

Een liedjesschrijver die nog duidelijker in de traditie van Jeroen van Merwijk werkt is cabaretier Katinka Polderman (39), bekend van gitaarhits als Ode aan Nick & Simon en Als je homo bent dan mag je zoveel meer. ‘Jeroen van Merwijk is eigenlijk de reden geweest dat ik cabaret ben gaan doen,’ vertelt Polderman. ‘Of in ieder geval, dat ik wist dat wat ik al deed cabaret was. Ik dacht namelijk dat het Nederlandstalige punk was wat ik maakte, omdat het met een elektrische gitaar was. Tot ik Jeroen hoorde: Verrek, die doet precies hetzelfde als ik, cabaret is dus niet altijd met een piano maar ook weleens met elektrische gitaar. Ik was toen een jaar of 14, en het duurde nog tot mijn zeventiende dat ik hem live zag. Na dat optreden heb ik al mijn verjaardagsgeld uitgegeven aan al zijn cd’s.’

Polderman legt uit hoe Van Merwijk haar manier van liedjes schrijven heeft beïnvloed: ‘Alleen al doordat zijn structuren heel helder zijn. Je kunt als beginnend tekstschrijver heel goed bij hem afkijken. Hij was de meester van de opsommingsliedjes, waarbij in het refrein een bewering wordt gedaan en in de coupletten voorbeelden worden gegeven van die bewering. Zo leerde ik dat het geestig werkt als je twee voorbeelden achter elkaar zet die niet bij elkaar passen. Iets kleins na iets groots, iets lulligs na iets ernstigs. Mijn eigen lied Iedereen is tegen ons bijvoorbeeld bestaat uit een opsomming van wie er dan allemaal tegen ons zijn. Osama Bin Laden en de tandartsen, en de Hells Angels en de Consumentenbond, worden dan na elkaar benoemd. Dat werkt als een grap, terwijl de voorbeelden an sich niet grappig zijn.’

Als favoriete liedjes van Jeroen van Merwijk noemt Polderman Pincode en Bin Laden. ‘Ook heel goed vind ik Wij zijn het rijke westen, een lekkere meezinger waarin we met de hele zaal onze vreugde kunnen uiten dat wij alles hebben en de rest niks. Maar toch, als ik één liedje moet noemen, is dat Er moeten nieuwe dieren komen. Dat lied zegt zoveel over hoe wij mensen omgaan met de aarde: alles, tot aan de dieren aan toe moet in dienst staan van de mens. En dan komt óók nog eens aan bod hoe veel smerigheid we produceren. Wat hij hier heel goed doet is het tegenovergestelde beweren van wat hij bedoelt en dat tot in het absurde doordrijven.’