Zijn er genoeg controlemechanismen?‘Op lokaal niveau niet. Er worden steeds meer grote maatschappelijke opgaven bij lokale overheden neergelegd: sociaal beleid, jeugdzorg. De gemeente wordt daarom belangrijker binnen ons openbaar bestuur. Er is meer geld en meer macht. Dicht bij de burger, die zo zijn invloed kan uitoefenen en kan controleren, dat is ook zijn plicht. Iedereen kan naar een raadsvergadering toe.’
‘Maar tegelijkertijd zie je dat de lokale pers zwaar onder druk staat. Minder mensen lezen een lokale krant, dus wordt er minder geadverteerd, dus slinken de budgetten. Dat maakt de lokale pers kwetsbaar.’
‘Ook is er minder geld voor lokale waakhonden, bijvoorbeeld een klachtencommissaris of ombudsman. Je kunt als burger dus op minder plekken terecht met klachten en dat is zorgelijk.‘
Hoe schadelijk is het?‘Laat ik beginnen bij de bestrijding ervan. De rechtszaken die ik ken kosten heel veel recherchekracht. Eén zaak heeft twee jaar lang veertig rechercheurs beziggehouden, en uiteindelijk werden twee mensen veroordeeld.’
‘Iets totaal anders is dat de kwaliteit van diensten ondermaats kan zijn. Denk bijvoorbeeld aan bouwwerken, waar gekozen wordt voor een bevriende aannemer, in plaats van de beste aannemer.’
‘Maar het grote gevaar is natuurlijk dat burgers het vertrouwen in democratisch bestuur verliezen. Ze voelen zich niet meer vertegenwoordigd, gaan niet meer stemmen, of sluiten zich aan bij bijvoorbeeld de Gele Hesjes.’
Hoe kun je netwerkcorruptie tegengaan?‘Lastig, maar het begint bij bewustwording. Er zijn nu allemaal regeltjes ingesteld, bijvoorbeeld dat je als bestuurder neveninkomsten op moet geven, of dat je geschenken moet registreren. Maar dat is een papieren zekerheid en zorgt niet voor bewustwording bij die bestuurders. Ze kunnen heel integer een fles wijn weigeren, maar tegelijkertijd onbewust in zo’n netwerk zitten.’
‘Ik pleit ervoor het netwerkbewustzijn te vergroten. Ik geef jonge ambtenaren trainingen waarin ze hun netwerken heel simpel moeten tekenen. Dat geeft al een hoop inzicht. Als ze een tijdje aan het werk zijn moeten ze dat nogmaals doen. Zodoende maak je inzichtelijk wat er is veranderd en wat hun nieuwe netwerk is.’
‘Ik zou verder willen pleiten voor een betere bescherming van klokkenluiders in Nederland. Onze systemen zijn al niet goed ingericht om interne kritiek goed te verwerken, waardoor mensen zich genoodzaakt voelen extern kritiek te uiten. Maar daar genieten ze bijna geen bescherming.’
‘Een goed voorbeeld is de
toeslagenaffaire bij de Belastingdienst. Eerst werden de bezwaren intern onder de pet gehouden en de minister wilde vervolgens eigenlijk aangifte doen tegen de mensen die het probleem onder de aandacht hebben gebracht. Het voldoet aan alle kenmerken van netwerkcorruptie: enorme loyaliteit naar elkaar, niet openstaan voor kritiek, en koste wat kost proberen het netwerk levend te houden. Een van de treurigste voorbeelden van netwerkcorruptie ooit.’