Is de basisbaan een goed idee?

‘Geef mensen zonder werk geen uitkering, maar een basisbaan!’, zo luidt het advies van de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR). Nog niet iedereen staat te springen om dit idee. Waarom zouden we dat doen?

‘Ik heb liever dat mensen werken dan dat ze thuis zitten’, zo meldt SP-Kamerlid Jasper van Dijk in Spijkers met Koppen.  Hij gelooft dat de meeste mensen met een uitkering daar hetzelfde over denken. ‘Dat levert veel meer welzijn op voor mensen, als ze aan het werk zijn, zijn ze gelukkiger en hebben ze minder gezondheidsklachten. Dus het lijkt mij goed om hiermee te experimenteren.’ Het gaat volgens Van Dijk om mensen die nu niet aan een baan kunnen komen omdat ze daarvoor niet over de juiste papieren beschikken of omdat ze een beperking hebben. Dat zou met de basisbaan volgens hem geen probleem vormen: ‘Ondersteuning van een conciërge, bij de plantsoendienst of in een buurthuis, dat soort banen.’

Melkertbaan 2.0?

Felix Meurders refereert aan de melkertbanen, een initiatief dat in 1994 door voormalig minister van Sociale Zaken Ad Melkert werd ingevoerd. Hierin werden mensen met een ‘grote afstand tot de arbeidsmarkt’ aangespoord om werkervaring op te doen middels gesubsidieerde arbeidsplaatsen. Probleem met deze constructie was dat de ‘melkertbaan’ een opstapje behoorde te zijn naar een reguliere baan. Twee jaar mocht er gebruik worden gemaakt van de gesubsidieerde werkplek, waarna iemand zelf een werkplek moest zien te vinden. In veel gevallen lukte dit niet. Behalve in Amsterdam. Waar al enkele jaren werkervaringsplaatsen worden geboden via ‘de Werkbrigade’. Vanaf begin 2020 wordt er jaarlijks 11 miljoen euro vrijgemaakt voor het project. Het grote verschil met het plan dat de WRR voorlegt voor de basisbaan en de Werkbrigade is het structurele karakter. Waar in Amsterdam wordt verwacht dat mensen binnen twee jaar doorstromen naar regulier werk, is dat bij de basisbaan niet de bedoeling. Dat bleek immers (op landelijke schaal) niet te werken, zo hebben we geleerd van de melkertbaan.

'Een tekentafel-oplossing'

‘In essentie zijn we het met elkaar eens’, zegt VVD-Kamerlid Judith Tielen tegen Van Dijk in Spijkers met Koppen. ‘De VVD vindt al jaren dat werken zoveel meer is dan geld verdienen. Ik denk dat het voor de meeste mensen heel goed is om te werken.’ Maar de basisbaan biedt volgens Tielen niet het juiste antwoord op het probleem. ‘Een tekentafel-oplossing’, noemt ze het. Beleid maken dat toepasbaar is op de volledige groep bijstandsgerechtigden is namelijk erg lastig. ‘Dat zijn hele verschillende mensen. Moeders die al jaren uit de running zijn, maar wel een diploma hebben. Of statushouders die een enorm taalprobleem hebben.’ Maatwerk via de gemeentes is de oplossing, volgens Tielen. Dat zou kunnen verklaren waarom het melkert-model wel werkt in Amsterdam. Omdat daar wordt gezocht naar een oplossing door individueel aanbod toe te passen. Dat aanbod kan, volgens Tielen, in de vorm van een baan, een kleine baan, een leer-werkplek of een opleiding.

Maar dat maatwerk valt volgens Van Dijk op dit moment niet goed uit. In de huidige Participatiewet, ontworpen door staatssecretaris en VVD’er Tamara van Ark, moeten mensen in de bijstand nu een tegenprestatie leveren, alvorens zij hun uitkering ontvangen. ‘Dat betekent dat ze in ruil voor de bijstand moeten werken. Maar dat komt dus neer op werken zonder loon. Verplicht vrijwilligerswerk bijvoorbeeld. Dat stuit mij tegen de borst.’ Met de basisbaan zou werk beloond worden met een bonus van 15% bovenop de huidige uitkering. Tielen vindt het niet gek dat in het huidige systeem van mensen verlangd wordt dat als zij iets krijgen (een uitkering) ze daar iets voor terugdoen. Daarnaast helpt dat extra zetje wat mensen krijgen ze om weer aan het werk te gaan. ‘Dan merken ze dat het eigenlijk best wel leuk is om weer aan de slag te gaan.’

De Buma-basisbaan?

De afgelopen jaren is er af en aan gespeeld met het idee van een re-integratiesysteem door middel van werkgelegenheidsplekken. Zo pleitte voormalig CDA-partijleider Sybrand Buma begin 2019 opnieuw voor een soortgelijke constructie. Hij wilde de bijstand ‘radicaal hervormen’. Een werkweek van circa 20 uur voor 85% van het minimumloon. Vijftien procent meer dan de bijstandsuitkering bedraagt. Ook hier werd de link met de melkertbaan snel gelegd. Maar dit was onterecht volgens Buma: ‘Er zijn nauwelijks overeenkomsten met de melkertbaan. Ik wil een nieuw sociaal vangnet in plaats van de bijstand, maar mét een baan.’

'Fopjobs' of een structurele oplossing?

Volgens Tielen is de toetreding tot de arbeidsmarkt waar het uiteindelijk om gaat. Er moet alleen een zetje worden gegeven. ‘(…) maar uiteindelijk gaat het naar weer gewoon aan de slag, gewoon meedoen, gewoon werken. Want we hebben ontzettend veel mensen nodig. Dat noemen we re-integratie. (…) Laten we ze op weg brengen naar gewoon werk, in plaats van 'fopjobs' te bedenken om mensen bezig te houden.’ Maar die strategie, door middel van re-integratieprocessen, werkt volgens de WRR niet. Het verschil tussen het huidige systeem en het nieuwe voorstel is de juist structurele basiswerkplekken. Het huidige systeem zou, volgens het WRR, niet meer passen bij de manier waarop we werken, deze is aan het veranderen. ‘Werklozen krijgen nu steeds een tijdelijk re-integratietraject’, zegt onderzoeker en bijzonder hoogleraar Actief Burgerschap Monique Kremer. ‘Maar de hulp zou structureel moeten zijn. Geef deze mensen permanent werk.’

Verlichting van de werkdruk 

Waar de basisbaan werklozen een kans biedt, lost het volgens Van Dijk nog een groot probleem op. ‘Een verlichting van de hoge werkdruk in het basisonderwijs en de zorg’, noemt hij het. ‘Op het moment dat je mensen, die nu langdurig thuis in de bijstand zitten, mee laat werken met de conciërge, ondersteunende taken laat doen. Dan kan dat in het onderwijs natuurlijk verlichtend werken, evenals in de zorg en elders.’