Hoe verloopt de coronacrisis in Afrika?

De coronacrisis legt de verschillen tussen landen en continenten pijnlijk bloot. Zo hebben veel Afrikaanse landen helemaal geen middelen om het virus te lijf te gaan.

Het virus heeft ook het Afrikaanse continent bereikt. Toch lijkt een grote uitbraak op het continent nog op zich te laten wachten. 'Een kwestie van tijd', volgens epidemiologen. Daarom bereidt het zich voor op het ergste. Maar dat is niet gemakkelijk, volgens Karline Kleijer, coördinator taskforce Covid-19 voor Artsen Zonder Grenzen. Er heerst namelijk een enorme schaarste aan (beschermings)producten. 'Je kan je voorstellen dat als er in Nederland al bijna geen beschermingsmiddelen zijn, dit in landen die minder rijk zijn een nog groter probleem vormt.' Op die manier kunnen deze landen zich maar heel moeilijk wapenen tegen het uitbreken van de echte crisis, die naar verluidt nog moet komen. 'De rijke landen trekken de wereldmarkt leeg. Zij zijn bereid enorme bedragen neer te tellen. Wat betekent dat de arme landen, maar ook Artsen zonder Grenzen, niet eens meer in staat zijn maskers te kopen op die markt.' Daarom probeert de organisatie van Kleijer het te doen met de middelen die zij voorhanden hebben. Ook pogen zij de minimale bescherming aan mensen te bieden door middel van alternatieve middelen. 'Zelfgemaakte maskers met extra gezichtsschermen.' Ook proberen ze kleine hoeveelheden beschermingsmiddelen op te kopen. Hoeveelheden die door de grote landen niet gekocht worden. 'Vijfduizend maskers hier, tienduizend maskers daar.' 

Vijftig miljoen inwoners
Twee weken geleden stond de ‘corona-teller’ in Kenia op 179 besmettingen en zes doden. In totaal zijn er nu zo'n tienduizend gevallen van corona bekend over het gehele continent Afrika, waarbij het grootste deel van de besmettingen zich in Zuid-Afrika bevindt. ‘Dat valt nog mee’, vertelt Afrika-correspondent Saskia Houttuin in De Nieuws BV, ‘zeker voor een land met vijftig miljoen inwoners. Maar het is nog maar de vraag, en dat geldt ook voor alle andere landen in Afrika, of die cijfers wel kloppen.’ De meeste landen hebben namelijk veel te weinig testkits en personeel om deze tests te kunnen afnemen. Het topje van de ijsberg, noemen tropenarts Bente van der Meijden (gestationeerd in Malawi) en journalist Sander de Kramer (in Sierra Leone) het in De Nieuws BV.

Een andere verklaring voor het lage aantal besmettingen en doden is het klimaat, volgens fotojournalist Joost Bastmeijer (woonachtig in Nairobi). 'Het zou ermee te maken kunnen hebben dat het daar warmer is. Veel landen liggen natuurlijk rond de evenaar, waardoor het er het hele jaar door wat warmer is. Misschien dat het virus daardoor slechter verspreid kan worden', aldus Bastmeijer in Sanders Vriendenteam. 'Maar wat ook mee kan spelen is dat veel landen heel goed preventief gehandeld hebben.' Dat heeft te maken met de eerdere ebola-epidemie. 'Als ik aankwam op de luchthaven werd er daar al een thermometer op mijn hoofd gezet om te kijken of ik geen koorts had. Dat heb ik op Schiphol nog nooit zien gebeuren.' Maar we moeten niet te vroeg juichen, volgens Bastmeijer. 'De kans is groot dat de echte piek nog moet komen.'

Ook journalist in Sierra-Leone Sander de Kramer ziet, hoe cru ook, de eerdere ebola-uitbraak als een voordeel voor de omgang tijdens deze coronacrisis. Ebola heeft mensen in Afrika de les van het afstand houden geleerd. 'Die mensen zijn als de dood dat dit een soort tweede ebola is. Dat heeft een beetje het voordeel dat ze in ieder geval die twee meter afstand proberen zoveel mogelijk te bewaren. (...) Zelfs in de jungle houden ze zich aan die afstand', vertelt hij in De Nieuws BV.

Sloppenwijken
Maar ondanks de goede voorzorgsmaatregelen blijft de grote vraag: hoe erg zal het worden? Is dit de stilte voor de storm? Want voornamelijk in een stad zoals Nairobi kan een uitbraak van het virus desastreuze gevolgen hebben. Mensen leven daar dicht op elkaar en er zijn veel sloppenwijken. ‘In Kenia wordt, net als in andere landen, ook aangemoedigd zo veel mogelijk thuis te werken, maar alleen de mensen met een laptop en een kantoorbaan kunnen dat', vertelt Houttuin. 'Voor de meeste Kenianen is dat helaas geen optie: die moeten wel naar buiten om geld te verdienen. Een dag niet gewerkt is voor heel veel mensen ook een dag niet gegeten. Als je ’s avonds brood op de plank wil, moet je wel de deur uit en je onder de mensen begeven.’

Wel wordt er heel voorzichtig omgesprongen met het virus. Nog voor vertrek uit Kenia kon Bastmeijer een aantal foto's schieten bij een busstation in Nairobi. 'Daar zag je ook al mensen met mondkapjes op en handschoenen aan, en handen werden vaak gewassen. Mensen daar doen er zoveel mogelijk aan om de ziekte niet te krijgen, want als ze het krijgen kunnen ze een bezoek aan het ziekenhuis niet betalen.'

Schaarse beschermingsmiddelen
Maar de meeste mensen en landen op het continent kunnen alleen dromen van mondkapjes en andere beschermingsmiddelen. 'De overheden hebben simpelweg niet de faciliteiten en de financiële middelen om op grote schaal in te kopen en te concurreren met de rijke landen', aldus Kleijer in De Nieuws BV. Het recht op gezondheid lijkt te koop.

Wereldwijd is er natuurlijk een schrijnend tekort aan beschermingsmiddelen. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie duurt het vier tot zes maanden voor de productie kan voldoen aan de vraag. Maar geld is volgens Kleijer niet het enige probleem. Er worden ook veel politieke spelletjes gespeeld. De landen die een grote productiecapaciteit hebben gaan ook over de verdeling van de producten. 'Zij bepalen waar het heengebracht mag worden en aan wie het verkocht mag worden. Dat is een groot probleem.' Daarom pleit Artsen zonder Grenzen voor een eerlijkere verdeling. 'De wereld was niet goed voorbereid op een pandemie, waardoor er ook geen systemen bepaald zijn voor een eerlijke verdeling. Daardoor is het nu ieder voor zich.'

Gedeelde waterkraan
Hygiëne is sowieso een stuk minder vanzelfsprekend dan we in het Westen gewend zijn. Niet iedereen heeft de mogelijkheid tot handen wassen, want een relatief groot deel van de Afrikaanse bevolking heeft geen eigen toegang tot stromend water. ‘Als je je handen wil wassen dan moet je al de straat op. Want je deelt een waterkraan met je buren', aldus Houttuin. Door de slechte hygiëne zijn mensen veel vatbaarder voor kwaaltjes. Ook het gebrek aan voedsel maakt ze zwak. 'De honger begint nu uit te breken', volgens De Kramer. 'Mensen zijn veel vatbaarder voor ziektes, zoals corona.'

Wel is de gemiddelde leeftijd in Afrikaanse landen lager. Toch is dit geen garantie voor weinig sterfgevallen. Een groot deel van de bevolking is namelijk extra kwetsbaar, zoals De Kramer al opmerkte. Ook Kleijer benadrukt dat: 'We weten dat in die landen veel mensen met aids, tuberculose en hepatitis C rondlopen. Veel kinderen zijn ondervoed en hebben mazelen gehad. Mazelen gooit je hele immuunsysteem omver. Dat geldt ook voor al die andere ziektes.' Mensen zijn dus enorm kwetsbaar.

IC-bedden
De situatie in Nederland is dus totaal onvergelijkbaar met hoe het in Afrika geregeld is. Waar ondernemers die deze periode zonder inkomen zitten in Nederland op een vergoeding kunnen rekenen omdat wij in Nederland over een sociaal vangnet beschikken, is dat in Kenia niet het geval. ‘Mensen zijn heel bang voor verlies van inkomen, maar ook voor de ziekte zelf.’

Ook de situatie in de gezondheidszorg is uitermate slecht. Het zit namelijk zo: in Nederland hadden we, aan het begin van deze crisis, op 100.000 inwoners zes IC-bedden. In Kenia wonen vijftig miljoen mensen en daar zijn in totaal maar rond de 150 IC-bedden beschikbaar en nóg minder beademingsapparaten. Daar komt bij dat bijna niemand een zorgverzekering heeft, waardoor het overgrote deel een ziekenhuisopname überhaupt niet kan bekostigen. ‘Dat sociale vangnet, zowel economisch als op het gebied van zorg, is voor heel veel Kenianen onbestaand.’

Toch probeert tropenarts Van der Meijden alles om het ziekenhuis voor te bereiden op de piek. 'We hebben een triage-systeem opgezet en een isolatieafdeling. Maar je merkt gewoon in het land dat er veel onrust begint te ontstaan; mensen zijn heel bang voor wat corona gaat doen omdat hier maar heel weinig mogelijkheden zijn om je te beschermen.'

Burgeroorlogen en conflicten
De zorgen zijn daarom groot in het land. Houttuin: ‘De angst voor wat komen gaat is enorm. En dat geldt op dit moment natuurlijk voor heel veel mensen ter wereld. Maar in een land zoals Kenia weet je niet hoe de gevolgen van zo’n ziekte kunnen uitpakken.’ In veel opzichten is de situatie in Kenia exemplarisch voor de rest van het continent. Kenia was er nog relatief vroeg bij, met maatregelen, in vergelijking met omringende landen. In veel andere landen hebben ze hele andere dingen aan hun hoofd. Daar woeden burgeroorlogen, enorme conflicten en veel armoede. ‘Daar kunnen dat soort besluiten helemaal niet gehandhaafd worden. Kenia is wel een van de landen in Afrika waar het nog het beste geregeld is. En ook daar zijn de zorgen heel groot.’

Muziek
Anders dan in Nederland is de manier waarop er wordt bericht over het virus. President Weah van Liberia waarschuwde zijn volk bijvoorbeeld door middel van een lied. En ook andere Afrikaanse artiesten grijpen naar de microfoon om de boodschap over te brengen. Nou kennen we in Nederland ook de hart-onder-de-riem-nummers van bekende artiesten, maar het nummer van Bobi Wine (Oegandese politicus, zanger en acteur) is anders. Bastmeijer: 'Hij speelt heel erg in op de praktische zaken. Er zijn heel veel mensen die in de sloppenwijken wonen die geen televisie hebben, maar wel naar muziek luisteren. Dus hij zegt eigenlijk: was je handen, houd afstand. Heel anders dan de liedjes die in Nederland worden gemaakt, die meer gaan over verbondenheid en 'we komen hier samen doorheen'.'