Hoe een Noors vissersdorp hét centrum van de heksenjacht werd

In het uiterste noordoosten van Noorwegen vind je het onschuldige vissersdorp Vardø. Gelegen tussen glooiende groene heuvels en de woeste Barentszzee wonen iets meer dan tweeduizend mensen. Het dorp ligt in de dunbevolkte Finnmark -regio en is dé plek voor overprikkelden. Hier geen volle treinstations of ellenlange files, maar volop natuur. Toch was dit niet altijd een plek van vrede en rust. Want Vardø kent een duister verleden.

Daarvoor moeten we helemaal terug naar het jaar 1617. Terwijl de inwoners van Finnmark zich voorbereiden op het kerstfeest, slaat het noodlot toe. Een storm die de geschiedenisboeken in zou gaan als ‘de storm waarbij zee en lucht één werden’ raast over het noorden van het land. De mannen op zee, die leven van de visserij, worden totaal overrompeld door het weer. Tien boten zinken en veertig mannen komen niet meer thuis.

Een trieste gebeurtenis. Maar wat er daarna gebeurt, is nóg erger. Het ongelukkige voorval blijkt het startsein van een jarenlange klopjacht.

Tussen 1450 en 1750 hielden heksenjachten Europa in de greep. Tovenarij en magie bestonden al veel langer, maar zolang dat ingezet werd voor genezing of het vinden van gestolen spullen werd het veelal geaccepteerd. Zwarte magie zorgde daarentegen voor totale massahysterie. Heksen zouden magische krachten gebruiken om mensen en dieren ziek te maken, stormen te veroorzaken en oogsten te laten mislukken. De angst voor hekserij nam toe en steeds vaker leverde dat vervolgingen op.

Maar de heksenjacht kwam pas écht op gang toen de kerk zich ermee begon te bemoeien. Want zwarte magie zou volgens hen niet mogelijk zijn zonder hulp van de duivel. Oftewel: heksen zouden een pact met Satan hebben gesloten. En om hun ziel te bevrijden, moesten de vervloekte lichamen worden verbrand. Sommige onderzoekers en historici vermoeden dat er honderdduizenden tot miljoenen mensen, vooral vrouwen, op de brandstapel zijn beland.

Terug naar Vardø. Want ondanks dat heksenvervolging dus niet ongewoon was in Europa, was het in het kleine vissersdorp wel een heel groot thema. Dat had meerdere redenen. Ten eerste werd het noorden van Noorwegen bestuurd door mannen uit landen als Schotland, Duitsland en Denemarken. Zij hadden ervaring met heksenjacht en gebruikte het om andersdenkenden de kop in te drukken.

Machtsmisbruik dus. Maar dat niet alleen, want veel mensen geloofden daadwerkelijk in hekserij. En de veronderstelling was dat deze zwarte magie ontstond in het Noorden van Europa. Daar leefde het niet-christelijke Sami -volk, dat een reputatie van spiritualiteit en tovenarij had. Via de wind zou hun duistere magie zich over heel Europa verspreiden.

En dan had je het weer en de omgeving nog. Het stormachtige en kille klimaat werd ongetwijfeld door heksenmagie veroorzaakt. En de omgeving met donkere bossen en warmwaterbronnen gaven nog meer het idee dat dit de poort naar de hel was. Letterlijk. Want de berg Domen tussen Vardø en Kiberg zou volgens legendes de ingang van de brandende onderwereld zijn.

Reden genoeg voor mannen uit andere delen van Europa om orde op zaken te stellen in dorpen als Vardø. En de catastrofale storm van 1617 kwam wat dat betreft als gegoten. Want hoe kon het ook anders dan dat heksen hiermee te maken hadden? In 1621 werden daarom meerdere vrouwen ondervraagd, wat tot verschillende bekentenissen leidde. Dat ging overigens niet vrijwillig, maar onder zware mishandeling. Zo zwaar, dat sommige al voor de brute handelingen verklaarden heks te zijn. Alles om maar te ontkomen aan de verschrikkelijke taferelen. Zélfs als dat de brandstapel opleverde.

Toch ontkende de meerderheid in eerste instantie. En mocht er tijdens de beruchte mishandeling nog altijd geen bekentenis komen? Dan werden ze in het water gegooid. Want alleen heksen bleven drijven. Elf vrouwen bekenden uiteindelijk dat ze in dieren konden veranderen, dat ze seks hadden met demonen als hun mannen op zee waren en dat ze de storm hadden veroorzaakt met een vissersnet. Allemaal werden ze op brute wijze verbrand.

Elf executies in een klein dorp. Je zou zeggen dat dat genoeg is. Maar in de jaren die volgden, bleef de heksenjacht op volle toeren draaien. En zo’n dertig jaar na de eerste massaexecutie, was het weer raak in Vardø. Tussen 1651 en 1653 werden zeventien vrouwen levend verbrand vanwege hun magische krachten. Volgens de autoriteiten zouden zij verantwoordelijk zijn geweest voor het zinken van schepen. Net als in het eerste proces bekenden slachtoffers na mishandeling.

Zo’n tien jaar na de tweede massaexecutie, vond het laatste grote heksenproces plaats. Dertig vrouwen werden aangeklaagd voor hekserij. De eindstand? Eén vrouw werd naar een werkhuis gestuurd, twee overleefden de mishandeling niet en achttien werden levend verbrand. Het was de derde, en gelukkig laatste, massaveroordeling in Vardø. In totaal werden er in de 17e eeuw zo’n 140 heksenprocessen gehouden. 91 mensen werden geëxecuteerd. En dat in een dorp met slechts enkele duizenden inwoners.

Ondanks dat de gebeurtenissen zo’n vierhonderd jaar geleden plaatsvonden, zijn de slachtoffers allesbehalve vergeten. Op 23 juni 2011 werd het imposante Steilneset Memorial geopend in Vardø. Hierin worden de 91 onrechtmatig geëxecuteerde ‘heksen’ individueel herdacht. Voor de 77 vermoorde vrouwen en 14 vermoorde mannen brandt hier een eeuwige vlam. Ben je in de buurt van Vardø? Dan is het zeker de moeite waard om op deze plek rechtstreeks in het duistere Europese verleden te kijken.

Niet lang na de massaexecuties in Vardø, nam heksenvervolging in Europa af. De wetenschap werd steeds belangrijker en in veel landen werden kerk en staat gescheiden. Het idee van hekserij werd achterhaald. Helaas kwam dat voor de tientallen onschuldige slachtoffers in het Noorse vissersdorp nét te laat.