Iedereen in de kunstenaarswijk van Vilnius heeft 'het recht om lief te hebben'

Voorheen woonden er vooral Joden in Užupis. Toen deze tijdens de Tweede Wereldoorlog moesten vluchten of werden vermoord, bleven de huizen leegstaan. De wijk raakte in verval. Veel huizen hadden niet eens voorzieningen als water of elektriciteit en werden gekraakt door criminelen en prostituees. Totdat Litouwen in 1991 onafhankelijk werd van de Sovjet-Unie. Kunstenaars en bohémiens kwamen in de wijk wonen op zoek naar goedkope huisvesting. De stad bloeide op en werd een plek voor galeries, ateliers en knusse cafés. Zoals de Užupis Art Incubator, een broedplaats voor jong, Litouws talent.

Op 1 april 1997 riep de wijk zichzelf uit tot onafhankelijke republiek. Als je op 1 april in Litouwen bent, ga dan zeker even langs bij Užupis. Dan is namelijk de nationale feestdag en mag je de republiek alleen betreden met een stempel in je paspoort. Maar die krijg je gewoon gratis bij elke brug die Užupis met Vilnius verbindt. Je moet die dag wel met het lokale muntgeld betalen van de republiek, dat begrijp je. 

Sinds die onofficiële onafhankelijkheid heeft de republiek meerdere malen op zijn kop gestaan. Bijvoorbeeld toen de Dalai Lama op bezoek kwam in Užupis, toen dat in Vilnius vanwege een boze China niet mogelijk was. Sindsdien heet het plein van Užupis toepasselijk het Tibetplein. Inclusief Tibetaanse gebedsvlaggetjes. Užupis had zelfs een klein leger van elf man. Tot ze besloten dat dit niet bij de identiteit van Užupis paste en ze eervol werden ontslagen. 

Užupis betekent 'achter de rivier' (už upės) en daar ligt het ook; buiten de stadsmuren. De wijk wordt omarmd door rivier de Vilnia en is via verschillende - soms met liefdessloten versierde - bruggen te bereiken. Aan de kades van de Vilnia is van alles te beleven. Zo vind je daar de meeste street-art, bijvoorbeeld in de Jonas Mekas-steeg, maar er zijn ook andere kunstwerken en sculpturen te vinden. Onder een van de bruggen hangt een schommel voor de durfallen die niet bang zijn natte voeten te krijgen. En je loopt er ook tegen een zeemeermin aan. Een kleine bronzen. Het gerucht gaat dat zij iedereen kan verleiden om voor altijd in Užupis te blijven wonen. Wees gewaarschuwd.

Je stuit ongetwijfeld op de metershoge engel op het centrale plein van Užupis. Zij representeert de opleving en de artistieke vrijheid van de wijk. Republiek Užupis wordt namelijk ook weleens de Republiek van de Engelen genoemd. Er is ook een monument gebouwd ter nagedachtenis van gitarist Frank Zappa. Eerder stond op die sokkel een standbeeld van Lenin, als overblijfsel van de Litouwse Sovjet-tijd. Naast de engel staat een watertank, die op Užupis' Onafhankelijkheidsdag gevuld wordt met - jawel - bier voor iedereen. 

Het parlement van Užupis vergadert altijd in een café, toegankelijk voor iedereen. Voorheen was dat Užupio Klasika, oftewel het barlement, maar dit café is helaas gesloten. Tegenwoordig heeft Café Suškè deze belangrijke functie, naar eigen zeggen, op zich genomen. Andere horeca-aanraders zijn café Spunka en pizzeria Paupio 12 volgens een locals. De charme van dit stadsdeel zit 'm ook vooral daarin; de buurt zit vol eigenzinnige cafés en winkels. Er is geen multinational te bekennen. Premier Sakalas Gorodeckis vertelt aan de Volkskrant dat zij zich niet zullen verloochenen door souvenirwinkels met prullaria te plaatsen.

De republiek valt vooral op door z'n bizarre 41 wetten, zoals 'Iedereen heeft het recht zijn of haar verjaardag te vieren, of niet te vieren' en 'Een kat hoeft niet van zijn baasje te houden, maar moet hem of haar wel helpen in tijden van nood' en 'Iedereen heeft het recht om dood te gaan, maar dit is niet verplicht.' Het lijkt allemaal één grote grap. Vooral omdat de inwoners hun onafhankelijkheidsdag vieren op 1 april. Maar dat is niet zo. Er zitten ook serieuze regels tussen, zoals 'Iedereen heeft het recht om elke nationaliteit te hebben', 'Iedereen heeft het recht op warm water, verwarming en een dak boven hun hoofd' en 'Iedereen heeft het recht om lief te hebben'. 

Minister van Buitenlandse Zaken Tomas Cepaitis licht de utopische waardes van hun republiek toe aan BBC: "We hebben onze republiek gebaseerd op de theorie dat je nooit meer dan vijfduizend inwoners moet hebben, omdat de mens niet meer gezichten kan herinneren. Als iedereen iedereen kent, is het moeilijker om vals te spelen en te manipuleren." Dit sluit aan bij de Užupis-vlag, een hand met een gat in het midden. Door dat gat is het onmogelijk om omgekocht te worden. 

Met de toenemende aandacht en populariteit voor Užupis snijden ze zichzelf ook in de vingers. Het stadsdeel van Vilnius is nu een geliefde plek om in te wonen en de prijzen stijgen. Geen kunstenaar zou hier nu nog een appartement kunnen kopen, vertelt de minister van Toerisme Kestas Lukoskina aan de BBC. Als protest tegen die gentrificatie is een inwoner een nieuwe minirepubliek binnen de republiek gestart: Apple Republic, waar al het fruit behalve appels ten strengste verboden zijn.