Sinterklaas (ofwel Sunneklaas) op de Waddeneilanden is niet voor watjes

Soms hoef je niet ver te reizen om jezelf onder te dompelen in compleet onbekende culturele gebruiken. Waar buitenlanders soms hun vraagtekens zetten bij het Nederlandse sinterklaasfeest, is het voor ‘vastewallers’ één groot mysterie wat de (Wadden)eilanders uitspoken rond 5 december. Want dat hun versie van de legende van Sint-Nicolaas ver af staat van de algemeen bekende goedheiligman met die witte lange baard, is na het lezen van dit artikel meer dan duidelijk.

De legende rondom de heilige Sint-Nicolaas, die verschillende wonderen zou hebben verricht en demonen zou hebben verjaagd, wordt door heel Europa op verschillende manieren herdacht. Op de Waddeneilanden verschilt het feest erg van het Sinterklaas van het Nederlandse vasteland. Maar op de Duitse Waddeneilanden worden wel soortgelijke feesten gevierd. In delen van Oost-Europa gaan ze nog een stap verder en vieren ze een angstaanjagende variant: Krampus. Daarmee lijkt de versie van de eilanders kinderspel.

Toch roept ook de variant van Waddeneilanden bij sommige buitenstaanders een unheimisch gevoel op. De meeste foto’s die van de feesten te vinden zijn, tonen voornamelijk mannen in geheimzinnige, soms enge maskers met hoorns en stokken in het pikkedonker. Áls er al foto’s van te vinden zijn; de meeste eilanders willen ‘feesten zonder pottenkijkers’. Zo omschrijft Frank Petersen het fenomeen in een artikel in Waddenmagazine in 2008. Vooral Amelanders houden zich angstvallig stil. 

Maar die geheimzinnigheid wekt natuurlijk juist nieuwsgierigheid op. Wij doken daarom in deze eeuwenoude tradities.

Deze Texelse traditie wordt – als enige van de Waddeneilanden – zelfs op de website voor Immaterieel Erfgoed genoemd: ‘Mannen en vrouwen trekken verkleed en gemaskerd de dorpen rond om al toneelspelend actuele gebeurtenissen in de eilandpolitiek of op kleiner sociaal niveau aan de kaak te stellen.’ Dit wordt spelen - of in dialect speulen – genoemd en gebeurt op de twaalfde dag van de twaalfde maand: 12 december.

Anders dan op andere Waddeneilanden, gebeurt het speulen behalve thuis, veel op de straat. Een officiële jury komt vervolgens kijken om de beste sketch uit te kiezen. De dag ervoor wordt er tegenwoordig veel ‘voorgeklaast’ evenals dat er de dag erna wordt ‘nageklaast’, waarbij de drank en hapjes van het Sunderklaasfeest nog worden opgemaakt.

Hoewel het vooral een lokale aangelegenheid is onder dorpen, trekt het Texelse Ouwe Sunderklaas veel bekijks van buitenaf en lijkt het een steeds carnavalesker karakter te krijgen. Dit baart zorgen bij veel inwoners. “Het gaat de jongeren meer om het verkleden en het drinken, dan om de traditie”, vertelt een inwoner in 2013 aan NH Nieuws. ‘Alleen verkleden is niet genoeg, eerst speulen en dan naar de kroeg’ staat op een protestbord naast haar geschreven. Daarom is er sinds 2015 een plan gestart om jongeren op scholen te enthousiasmeren voor de traditie.

Er is een horrorfilm gemaakt over het Terschellingse Sunderum. Die film, genaamd Sunny Side Up, zorgde voor nogal wat ophef onder Terschellingers. In het echt, is hun feest namelijk echt niet zo eng, zo zeggen zij.

Gemaskerde mannen in je huis ontvangen tijdens de donkere winteravond van 6 december klinkt in onze oren wel vrij eng. Maar in werkelijkheid gaat het er heel gemoedelijk aan toe. Mannen werken in het diepste geheim aan hun pak, waarin ze onherkenbaar moeten zijn. Ze dragen maskers oftewel grinzen. Verder worden de pakken op Terschelling vaak gemaakt met natuurlijke materialen, zoals bladeren, takken, algen, jute, duinhelm, stro en veren.

Als de avond valt gaan zij de straat op, op zoek naar huizen waar vrouwen en kinderen zich verzameld hebben. Daar voeren ze korte toneelstukken over Terschelling op met verdraaide stemmen. Later op de avond tijdens het dorpsfeest ontmaskeren de Sunderums henzelf. Sunderum wordt voornamelijk in de dorpen van Oost-Terschelling gevierd.

Als de Sunderums de straat op gaan, is het de bedoeling dat de rest van de inwoners binnen zit. Bevind je je op straat, dan loop je de kans opgejaagd of vastgebonden te worden. Maar deze regel lijk je met een korreltje zout te kunnen nemen. De schrijfster van dit artikel voor Vice liep namelijk over straat tijdens Sunderum en kan dat nog makkelijk navertellen.

Ook de mythe dat pers en buitenstaanders worden geweerd wordt in dit artikel ontkracht. Alhoewel we ons kunnen voorstellen dat het feest leuker is zonder toeristen, werd de journalist in kwestie toch met veel enthousiasme onthaalt.

Sommige inwoners vinden het jammer dat het feest zijn enge karakter verliest. Zo vertelt B. Boomstra aan de Volkskrant: “Er gaan steeds meer vrouwen in ’t pak. Dat zouden ze echt moeten verbieden. In de jaren zeventig durfden de eerste vrouwen in pak te gaan. Die hielden zich toen erg stil. Als ze werden gesnapt, werden ze op de mesthoop of in de gierput gegooid. Of ze bonden de stiekemerds met kettingen vast aan een hek. (…) Vroeger zat je als kind achter de kachel te wachten totdat de Sunderums binnenkwamen. Je kroop voor die engerds weg. Nu lopen de kinderen op straat rond, proberen de maskers af te trekken.”

Een bravere versie van het feest vind je op Vlieland. Op 5 december (behalve als die dag op een zondag valt, dan is het op 4 december) staat het eiland in het teken van ‘Opkleden’. Veel Vlielanders verkleden zich als een bekende Vlielander of als iets dat verwijst naar een recente, opmerkelijke gebeurtenis op het eiland.

Die ‘Sinterklazen’ (zowel mannen als vrouwen) gaan in de avond langs bij huizen, winkels of cafés waar de deur openstaat en er ‘raders’ zitten te wachten. De raders mogen vragen stellen, waarop de Sinterklaas alleen ja of nee mag knikken. Als je denkt te weten wie het is, fluister je dat in zijn of haar oor.

Het is uiteraard de bedoeling om niet herkend te worden tot de ‘Démasqué’, die dezelfde avond tijdens een groot feest plaatsvindt. Daar gaan de Vlielanders klaarblijkelijk ver in, als we deze column mogen geloven. “Een Vlielander die zegt even op bed te gaan waarbij de partner er pas later achter komt dat er een etalagepop in het bed ligt. (…) Schoenen aandoen die niemand eerder heeft gezien. Een trouwring omdoen als je ongetrouwd bent.”

Ook wel Klozem genoemd. Dit feest lijkt op Opkleden, maar hier mag er niet openlijk geraden worden wie er achter de maskers schuilgaan. Dat gebeurt pas als de Klozums weer zijn vertrokken. ‘Wie zich niet aan deze regel houdt, moet er rekening mee houden dat de Klozums zijn adres in het vervolg zullen mijden’, schreef Gemeente Schiermonnikoog op hun website. Ook is het op Schiermonnikoog, anders dan op Vlieland, traditie dat de kinderen op 4 december bij verschillende huizen langsgaan.

De Amelanders zijn van alle Waddeneilanders het meest beschermend naar hun volksfeest toe. Buitenstaanders en bovenal de pers worden geweerd en daarom is het lastig voor ‘vastewallers’ (lees: ondergetekende) om een goed beeld te krijgen van dit geheimzinnige onderonsje. Dit maakt het toch al grimmig ogende feest des te spannender, maar tegelijkertijd een gevoelig onderwerp voor de eilanders. Op internetfora laten sommige eilanders geen spaan van bloggers die schrijven over het feest heel. (Dus wees een beetje lief voor ons alsjeblieft!)

Twee dagen per jaar zijn de meeste hotels gesloten op Ameland: 4 en 5 december. Bij de veerboten worden nietsvermoedende bezoekers al gewaarschuwd voor het feest. Volgens National Geographic staat er op de uitgedeelde pamfletten dat Sunneklaas een feest is met ‘vrij strenge regels’. Vrouwen mogen bijvoorbeeld niet de straat op om ‘minder plezierige ervaringen’ te voorkomen.

Maar wat zijn die vrij strenge regels dan? Het schijnt per kant van het eiland – oost en west – of zelfs per dorp te verschillen hoe traditioneel de regels zijn en hoe deze gehandhaafd worden. Om het mysterie enigszins te ontrafelen sprak ik met een ex-Amelander uit Hollum die de traditie tot zijn negentiende jaar volop heeft beoefend. In Hollum wordt het feest nog op vrij traditionele wijze gevierd.

“Rond de kermistijd in oktober worden de groepjes gevormd. Groepen vrienden dragen namelijk dezelfde pakken en gaan samen de straat op. Daarna kom je elke week meerdere malen samen om pakken te bedenken en zelf met de hand een mantel te maken. Vanaf dan moment wordt er wekenlang naar het feest toegeleefd.”

“De eerste avond is voor twaalf jaar en ouder. Rond 17.00 uur komen de banenvegers gehuld in lakens de straten op, dan moet iedereen binnen zijn en overal de verlichting uit staan. Niemand mag zien waar je heen gaat, want dan kunnen mensen raden met wie je gaat Sunneklazen en is de identiteit van iedereen in jouw Sunneklaas-groep makkelijker te raden.”

“Als de banen ‘geveegd’ zijn en iedereen zijn zelfgemaakte pak aan heeft getrokken gaan de Sunneklazen de straat op. Ze verdraaien hun stemmen, grommen en blazen op hun (buffel)hoorns. Ze proberen te raden wie er jonger dan twaalf oftewel ‘onder de jaren’ is door te voesten. Daarbij schudden ze elkaar de hand en trekken ze soms een beetje aan elkaar. Er zijn op Ameland 3600 mensen verdeeld over vier dorpen; je kent dus iedereen. Aan iemands hand kan je al veel voelen. Als je erachter komt dat iemand een meisje is of jonger is dan twaalf jaar mag je diegene naar huis tikken. Als je naar huis getikt ben, moet je je omkleden en mag je daarna de straat op om de rest van het spel te aanschouwen.”

“De tweede avond mogen alleen mannen boven de achttien jaar en de Sunneklazen de straat op. Iedereen jonger dan achttien is dan ‘onder de jaren’. Verder gaat het spel hetzelfde. Maar als je deze avond naar huis getikt bent, mag je niet meer de straat op. De vrouwen en kinderen verzamelen zich bij elkaar in huis of in restaurants en cafés. Daar komen de Sunneklazen langs om te dansen. Als een Sunneklaas met zijn stok op de grond tikt, is het de bedoeling dat iedereen springt. Maar alles met een knipoog natuurlijk.”

In eerder geschreven artikelen over Sunneklaas komt het feest vrij bruut over. Op Vice staat bijvoorbeeld: ‘Om 17.00 uur gaat alle verlichting op Ameland uit. Wie zijn licht aanlaat krijgt als cadeau een ingetikte of geverfde ruit. (…) Witte schimmen razen dan in het aardedonker over straat, blazen op hun hoorns (het 'gnorren') en slaan alle vrouwen en minderjarigen naar huis.’

En Amelander Piet Faber vertelt aan National Geographic: “De Sunneklazen zijn die avond de baas. Zelfs de burgemeester en de dokter wagen zich niet meer met de auto in de dorpskernen. Ze weigerden ooit een keer het groot licht van hun auto te doven. Het heeft vier minuten geduurd. Daarna kon de burgemeestersauto naar de sloop.”

Vrouwen die verplicht thuis moeten zitten en anders geslagen worden. Dat klinkt inderdaad niet erg eenentwintigste-eeuws. De afgelopen jaren is er daarom tumult geweest rondom de traditie. Vandaar dat veel eilanders schuw zijn naar buitenstaanders toe. Want, vinden zij, het ligt veel genuanceerder dan de beschuldigingen van vastewallers.

Ook volgens de Amelander die wij hebben geïnterviewd is dat ‘naar huis tikken’ helemaal niet zo agressief als men zegt. “Het wordt uit z’n verband gerukt. Je rent gewoon achter iemand aan en soms geef je daarbij met je stok kleine tikjes tegen iemands enkel. Als je uitgerend bent, geef je elkaar de hand, zeg je ‘goed gespeeld, man’ en loop je met diegene naar huis. Het is heel gemoedelijk. Er is veel sociale controle op het eiland; verder dan een klein tikje wil niemand gaan.”

Cinto Prosperi, directeur van VVV Ameland, vertelde in 2011 aan NOS: "De grap is om de regels te overtreden, al mag ik dat eigenlijk niet hardop zeggen.” Dat beaamt onze Amelander: “Elk jaar spelen er wel een paar vrouwen mee, die proberen niet ontmaskerd te worden. Jongens van ‘onder de jaren’ scheppen de volgende dag tegen elkaar op over hoe laat ze naar huis getikt werden. Ik heb het een keer tot half elf volgehouden, toen voelde ik me echt een koning. Meiden die officieel alleen in huizen mogen zitten, dagen de Sunneklazen uit door stiekem van huis naar huis te rennen. Tuintje sluipen, heet dat.”

Maar als het allemaal zo onschuldig is, waarom wordt er dan zo geheimzinnig over gedaan? Journalist Frank Petersen van Waddenmagazine schrijft: ‘Het is belangrijk dat buitenstaanders niet zomaar even een masker opzetten en ook de verlichte huizen en kroegen op het eiland gaan bezoeken. De vertrouwensband waarop het verkleden en speulen is gebaseerd, zou snel kapotgaan. De lol is er dan af voor veel eilanders. Het is simpelweg niet leuk om te ontdekken dat onder een masker en een kostuum een onbekende schuilgaat. Want het raden van de werkelijke identiteit is juist een belangrijk onderdeel van het feest.’

Voor veel eilanders zijn hun versies van Sinterklaas hét feest van het jaar waar al maanden naartoe wordt geleefd. En eigenlijk snappen wij als redactie ook wel dat buitenstaanders daar niet altijd tussen passen. Eilanders delen hun thuis al het hele jaar met veel reizigers en bezoekers. Het is logisch dat ze tijdens hun mooiste feest van het jaar even in klein gezelschap willen samenzijn. Dus bij deze: veel plezier eilanders!

Kan het voor jou allemaal nog wel een tikje spannender? Neem dan een kijkje bij het Oost-Europese Krampus.