Wetenschappers met belangen beïnvloeden obesitasdebat met ‘zeer overdreven’ cijfers

Een groep wetenschappers heeft het publieke debat over obesitas beïnvloed door onjuiste informatie te verspreiden over de maatschappelijke kosten ervan. Dat blijkt uit onderzoek van Zembla. In een manifest dat acht gezondheidseconomen afgelopen mei overhandigden aan toenmalig staatssecretaris Vincent Karremans, pleiten ze voor meer maatregelen tegen obesitas, waaronder het eerder behandelen van mensen met overgewicht. Drie van de ondertekenaars verzwijgen in het manifest dat ze naast hun aanstelling aan het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), werkzaamheden verrichten voor een fabrikant van afslankmedicatie. “Dat is een schending van de gedragscode wetenschappelijke integriteit”, zegt Lex Bouter, emeritus-hoogleraar methodologie en integriteit tegen Zembla. Het UMCG erkent dat er sprake is van belangenverstrengeling.

De acht gezondheidseconomen verwijzen in hun manifest naar een studie van de Universiteit Maastricht en het Partnerschap Overgewicht Nederland (PON) waaruit zou blijken dat overgewicht de Nederlandse samenleving 79 miljard euro per jaar kost. Maar volgens hoogleraar gezondheidseconomie Jochen Mierau is dit bedrag ‘een grote overschatting’ en vertoont de Maastrichtse studie een belangrijke tekortkoming: er is geen vergelijking gemaakt met de zorgkosten en het verzuim van mensen zónder obesitas. “Omdat je die twee bedragen niet van elkaar hebt afgetrokken, ontstaat ten onrechte het beeld dat die kosten 79 miljard euro zijn”, zegt Mierau. Volgens internationaal onderzoek zouden de maatschappelijke kosten van obesitas voor Nederland uitkomen op maximaal 25 miljard euro.

Zembla deed de afgelopen maanden onderzoek naar de opkomst van een nieuwe generatie afslankmedicijnen. Deze middelen beïnvloeden de hormoonhuishouding van de gebruikers waardoor ze minder honger ervaren en zich sneller verzadigd voelen. Ze eten daardoor minder en vallen af. Het zijn dure medicijnen die gebruikers nu vaak zelf moeten betalen, omdat ze nog niet vergoed worden. De afslankindustrie pleit ervoor de middelen op te nemen in het basispakket, maar het Zorginstituut, dat het kabinet hierover moet adviseren, trapte tot dusver op de rem. 

Econome Karen Freijer, één van de opstellers van de studie en algemeen manager van het PON, erkent tegenover Zembla dat het bedrag van 79 miljard euro 'hoog over' is. Volgens haar was de studie bedoeld als 'wake-up call'. “Het precieze bedrag is minder relevant dan de boodschap die eruit spreekt”, aldus Freijer. Maar het is wel degelijk belangrijk dat wetenschappers precies zijn over de hoogte van de kosten, vindt Lex Bouter, emeritus hoogleraar methodologie en integriteit aan de VU. Hoe hoger de maatschappelijke kosten, des te meer een farmaceut voor zijn medicijn kan vragen, stelt hij. “De producent bepaalt de prijs, en die gaat tot wat de maatschappij bereid is daarvoor te betalen.” 

Freijer is ook één van de initiatiefnemers achter het manifest dat ze met zeven andere economen in mei overhandigde aan toenmalig staatssecretaris Karremans. Daarin roepen ze op tot een nationale obesitas strategie. De economen pleiten voor zowel preventie als het eerder behandelen van mensen die overgewicht of obesitas hebben. Drie van de acht ondertekenaars blijken naast hun aanstelling aan het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), werkzaam te zijn voor het consultancybureau Health-Ecore. Dat bureau werkt op dit moment voor farmaceut Lilly aan economische analyses die het bedrijf gaat indienen om zijn afslankmedicijn vergoed te krijgen. Maar deze werkzaamheden staan niet in het manifest vermeld.

De gedragscode wetenschappelijke integriteit schrijft voor dat wetenschappers die zich mengen in het publieke debat open een eerlijk moeten zijn over hun rol en over mogelijke belangenconflicten. “Je zou als lezer van dit manifest moeten weten dat dit speelt”, zegt Lex Bouter, één van de opstellers van de gedragscode. “Anders kan je het niet meewegen bij de vraag of je vertrouwt wat je leest.”

Het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), waar alle drie de wetenschappers aan verbonden zijn, erkent dat de gedragscode niet is gevolgd. “Het UMCG vindt dat de samenwerking tussen Health-Ecore en Lilly inderdaad een conflict of interest veroorzaakt bij het ondertekenen van dit manifest. Onderzoekers moeten volgens onze gedragscode bij iedere uiting in het publieke debat transparant zijn over hun nevenbetrekkingen en mogelijke belangenverstrengeling.” De economen in kwestie beamen dat er sprake kan zijn van mogelijke belangenverstrengeling, maar volgens hen heeft dat geen invloed gehad op de inhoud van het manifest. Ook onderschrijven ze dat ze hun werkzaamheden voor Lilly hadden moeten vermelden in het manifest.

Wederhoor: