Zakpijpen: de doedelzakken van de zee

De naam ‘zakpijpen’ (Ascidiacea) klinkt apart. Deze bijzondere dieren zien eruit als ‘slijmerige zakjes’ en leven langs de Nederlandse kust en op de zeebodem van de Nederlandse zee. Vanwege hun unieke vorm zijn ze vernoemd naar de vroegere naam van de doedelzak.

Zakpijpen zijn kleine dieren. De meeste zijn ongeveer 2 tot 15 centimeter groot, maar dat kan per soort erg verschillen. Zakpijpen behoren tot de orde manteldieren. Manteldieren behoren tot de in de zee levende ongewervelde dieren. Er bestaan zo’n 3000 verschillende soorten manteldieren. Zakpijpen bestaan – zoals de naam al zegt – uit een ‘zakje’ dat gemaakt is van cellulose en twee pijpen. De pijpen vormen een instroomopening (de mond) en een uitstroomopening (de anus).

Zakpijpen worden soms verward met zeeanemonen, maar er is een belangrijk verschil: volwassen zakpijpen blijven altijd op één plek, terwijl zeeanemonen zich altijd nog voort kunnen bewegen.

Via de instroomopening (de mond) komt zeewater de zakpijp binnen. Dit zeewater wordt door het zakje van de zakpijp heen gepompt. Daar wordt plankton - als voedsel voor de zakpijp - uit het water gefiltreerd. Het schone, gefiltreerde zeewater met daarin de onverteerbare voedselresten (de poep) komt via de uitstroomopening (de anus) weer naar buiten. In het Grevelingenmeer is in 2018 zelfs een keer een unieke zakpijp ontdekt met twee anussen: een doorschijnende zakpijp.

Zakpijpen leven uitsluitend in zout water en het liefst op plaatsen waar het water niet al teveel beweegt. Een aantal soorten zakpijpen leven alleen (solitair), maar de meeste zakpijpen vormen samen grote kolonies. Deze kolonies worden soms wel meters hoog en/of breed.

Zakpijpen krijgen larven die op kleine kikkervisjes lijken. De larven bewegen rond en hebben een ruggenstreng en zenuwkanaal zoals het embryo van gewervelde dieren. Daarom worden zakpijpen soms nog weleens vergeleken met de mens. Volwassen zakpijpen hechten zich vast aan stenen, oesters, takken of bladeren. Ze verliezen na het hechten de ruggenstreng en het zenuwkanaal. Wanneer zakpijpen zich hechten, zijn ze sessiel: ze kunnen zich dus niet meer voortbewegen.

Zakpijpen zijn voor evolutiebiologen hele interessante dieren. Deze dieren hebben zich ooit in het verleden namelijk afgescheiden van de gewervelde dieren. Daarom kan het onderzoek naar het genetische materiaal van de zakpijpen - die op dit moment leven - inzicht geven in hoe de mens er zo’n 600 miljoen jaar geleden gedeeltelijk uit zou kunnen hebben gezien.

In Nederland zijn vijftien soorten zakpijpen te vinden in de Waddenzee, buitengaats in de Noordzee en in de Zeeuwse Delta. Mocht je nieuwsgierig zijn naar deze bijzondere dieren en ze eens van dichtbij willen zien: ze zijn vaak te goed te vinden/zien aan de rand van pontons bij (jacht-)havens.

Bronnen: Stichting Anemoon, Naturalis, Soortenbank, Antrovista en Wikipedia