Strategisch belang van de Mooker Stuwwal

Door de positie van de stuwwal, de Waal, de Maas en de stad Nijmegen is dit gebied altijd van strategisch belang geweest. Theo Brunschot, gids en verhalenverteller, legt uit dat het landschap vroeger vaak opener was, dus je zag vriend en vijand van verre al aankomen. Dat deze exacte plek op de stuwwal cruciaal was, komt doordat je hier een soort vlakke driehoek hebt, uitermate geschikt voor een kampement. De Mookerheide die we nu zien, is slechts een deel van het uitgestrekte open landschap dat toen bekend stond als de Mookerheide.  

Nijmegen was bij uitstek een Romeinse stad. Op de Sint-Jansberg liggen de resten van een Romeinse villa en op een eilandje in de Mookerplas lagen de resten van een Romeinse begraafplaats met urnen en een sarcofaag. Toentertijd lagen er twee grote wegen, zogenaamde heirbanen, die het mogelijk maakten van Nijmegen over de Maas naar het zuiden te reizen.   

Na de Romeinse tijd is er wat onduidelijkheid over hoe en wat in het gebied en er gaan allerlei verhalen rond. Zo zou het bijvoorbeeld het jachtgebied zijn van Karel de Grote, hoewel dat nooit hard is gemaakt. 

Het gebied komt weer in de aandacht rond de 15e eeuw toen de Spanjaarden hier aan de macht kwamen, die waren hier vanaf 1450 de baas. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog was de Mookerheide een belangrijk strijdtoneel. Het historisch hoogtepunt is de bekende Slag om de Mookerheide in 1574 tussen het Spaanse leger en huurtroepen onder leiding van Lodewijk en Hendrik van Nassau. De broers kwamen uit Duitsland om het beleg van Nijmegen te ontzetten. Maar helaas, het was een totale nederlaag voor de opstandelingen waar zo’n 3000 soldaten noodlottig aan hun eind kwamen. Aan de Spaanse kant vielen er zo’n 40 doden. 

Het succes van de Spanjaarden had verschillende redenen. Hun leger was veel beter beoefend, maar ook het landschap speelde een rol. De ligging van de stuwwal en de Maas creëerde een soort vlak driehoek waar je kon strijden. De Spanjaarden hadden hun leger hier heel strategisch klaarstaan om de huurlingen te stoppen. 

Dat de veldslag op de Mookerheide zo beroemd is, is uitzonderlijk. Dat is omdat het een veldslag op de hei beslaat, geen slag om een belangrijke handelsstad bijvoorbeeld. Daarnaast had het verlies van de slag en het verdwijnen van de broers een groot drama van nationale betekenis. Maar ook na de slag bleef de Mookerheide decennialang onrustig, veelal om de tolkastelen die hier aan de Maas lagen in handen te krijgen. Het was een verschrikkelijke tijd voor alle inwoners van Mook en omstreken.  

Op de Mookerheide en iets verderop op Heumensoord zijn vandaag de dag ook nog schansen te zien, de Mookerschans en de Heumense schans. Onverwachts stammen die niet uit de tijd van de Spanjaarden maar zijn die ongeveer een eeuw later gemaakt toen de Fransen hier huishielden. Denk aan het Rampjaar 1672, het jaar dat de Fransen binnenvielen en Nijmegen veroverden.

Veel is niet bekend over de schansen. Een theorie is dat omwonenden toentertijd deze schansen hebben gemaakt. Ze werden dan gebruikt als vluchtschansen waar mensen met hun vee naartoe trokken hoog op de stuwwal toen de Fransen langskwamen. De mensen hier waren natuurlijk al wat gewend qua strijd. Vanuit de schansen zagen ze dan de Franse troepen langs de stuwwal trekken.  

Het landschap is in de loop der eeuwen flink veranderd. Wat we nu zien als de Mookerheide is maar een klein stuk van twee bij drie kilometer. Maar vroeger, denk aan de Tachtigjarige Oorlog, was heel het stuk van de stadswal van Nijmegen tot onder Gennep allemaal Mookerheide. Als je de duizenden Spaanse soldaten nu op de Mookerheide zou zetten, hebben ze niet eens ruimte om om te vallen, zegt Theo.  

Eigenlijk zie je een soort tendens in de mate van bebossing. In rumoerige tijden zoals tijdens oorlog of tijden van schaarste wordt er veel bos gekapt want er is dan veel hout nodig. In andere periodes groeit dat dan weer aan, een soort golfbeweging. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is hier vijf maanden lang oorlog gevoerd, het halve bos is toen gesneuveld door de granaten. Nu, in deze rustige periode, zie je weer relatief veel bos op de stuwwal.  

Er wordt wel gewerkt om meer open heide te creëren door bomen te kappen. Deze bomen mogen alleen niet door de houtversnipperaar door de hoeveelheid granaatscherven die in het hout zitten. Ook bij de inrichting van nieuwe natuurgebieden hier, moet eerst goed gezocht worden naar niet gesprongen explosieven. Dat de strijd hier ruim 70 jaar geleden zo intensief was, komt ook weer door de stuwwal, de heuvel was moeilijk te verdedigen maar ook moeilijk aan te vallen. 

Kijk zondag 2 november om 19.25 naar de aflevering over Mooker Stuwwal op NPO2!